DÖVLƏT SUVERENLİYİ: Qərbi Azərbaycan kontekstində tarixi-hüquqi-siyasi təhlil - III-IV YAZI

I-II YAZI
1919-cu il noyabrın 23-də Azərbaycanın Baş naziri N.Usubbəyov və Ermənistanın Baş naziri A.Xatisov ölkələr arasında sülh müqaviləsi imzaladılar. Bununla da müqaviləyə müvafiq olaraq Azərbaycan öz hərbi hissələrini Zəngəzurdan çıxardı, Ermənistan isə əksinə, dərhal öz qoşunlarını ora göndərməklə yalnız müqaviləni deyil, bütövlükdə bölgədə sabitliyi pozdu. Həmin ərəfədə Bakıdakı ingilis hərbi jurnalist Robert Scotland Liddell Londona göndərdiyi məktubda bildirir ki, "23 noyabr müqaviləsindən günlər keçməmiş ermənilər xainliklə Zəngəzurda müsəlman kəndlərinə basqınlar edir, qısa müddət ərzində 40-dan çox kəndi viran qoyub, əhalini isə məhv ediblər...". Azərbaycanın Baş naziri N.Usubbəyov Zəngəzurdakı son hadisələrə toxunaraq, 8 dekabr 1919-cu ildə Ali Komissar Vilyam Qaskelə müraciətində öz narahatlığını bildirmişdir. O, Zəngəzurun erməni əhalisinin terrorçuları dəstəkləməsi, silahlanması, onların yenidən iğtişaş və münaqişə törədəcəkləri, həmçinin bu vəziyyətin bölgədə anarxiya yaradacağı barədə dəqiq fikirlər söyləmiş, yerli erməni quldur dəstələrindən bütün silah-sursatı yığıb götürmək üçün 5 gündən gec olmayaraq Zəngəzur qəzasına ABŞ hərbi zabitlərindən ibarət komissiya göndərməyi təklif etmişdir. Eyni zamanda, Azərbaycan hökuməti xəbərdarlıq etmişdir ki, əks halda, cinayət və terror törədən erməni daşnaklarını Zəngəzurda dinc yaşamaq prinsiplərinə əməl etməyə məcbur etmək üçün konkret addımlar atılacaq. Britaniya öz qoşunlarını Azərbaycandan çıxardıqdan dərhal sonra Bakıya gələn Böyük Britaniyanın Moskvadakı keçmiş baş konsulu, Zaqafqaziya Ali Komissarı Oliver Uordrop erməni hərbi qüvvələrinin 23 noyabr 1919-cu il müqaviləsini pozduğunu bildirdi.
Rus diplomatı general Mayevski "Ermənilərin törətdiyi kütləvi qırğınlar" kitabında öz xatirələrində qeyd edirdi ki, ibtidai məktəblərdən tutmuş ali məktəblərə qədər bütün erməni məktəbləri Avropa paytaxtlarında ifrat dərəcəyə çatdırılmış erməni təbliğatçılarının qızğın fəaliyyət meydanına çevrilmişdir. Vətənpərvərlik ruhunda mədhiyyə və mahnılar, kəskin satira və təmsillər müəllimlər vasitəsilə yeniyetmələrin qəlbinə düşür, onlarda müsəlmanların "mənfur" hakimiyyətinə qarşı qəzəb, kin-küdurət hissi heç kimə məlum olmayan gələcəyin fantastik illüziyalarının bütöv bir silsiləsini alovlandırırdı. Beləliklə, qısa vaxt ərzində onların yaratdığı illüziyanın müdafiəsi üçün qanlı qırğınlara hazır olan qudurğan, inadkar gənclər yarandı…
Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinə istinadən O.Uordrop 1919-cu ilin oktyabrından 1920-ci ilin aprelinə qədər erməni qoşunlarının İrəvan və Yelizavetpol quberniyalarında dinc azərbaycanlı əhaliyə qarşı törətdikləri qanlı cinayətlər barədə Londona məlumat göndərmişdir. Həmin məlumatlardan alınan nəticəni aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar: Müttəfiqlərin, yəni Qərb dövlətlərinin Cənubi Qafqazın müstəqil respublikaları ilə münasibətlərində təmiz, dəqiq siyasi xətt olmamışdır. Bu səbəbdən də Qərb dövlətlərinin diplomatik-siyasi dairələri arasında xalqların taleyinə açıq biganəlik göstərilmişdir. Bu amillər Cənubi Qafqaz respublikalarının siyasi müstəqilliklərini itirməsinə, yəni sovet Rusiyası tərəfindən işğal edilməsinə şərait yaratmışdır.

Azərbaycan hökumətinin Qarabağ və Zəngəzuru müdafiə tədbirləri

O.Uordropun 15 dekabr 1919-cu il tarixli hesabatında yazılırdı: "Azərbaycanın baş naziri erməni hərbi artilleriya dəstələrini Zəngəzur kəndlərində qırğın törətməkdə ittiham edərək teleqram göndərdi". 15.12.1919-cu il.
"Hələ də Zəngəzurda erməni təcavüzü barədə məlumatlar var. Bu hadisələr insanların əhvali-ruhiyyəsini getdikcə daha da pisləşdirir, onlar hökumətdən təcili tədbirlər görməsini tələb edir... Mənim İrəvana səfərimin əsas məqsədi Zəngəzurdan hərbi qüvvələrin və artilleriyanın çıxarılması üçün Ermənistanın Baş nazirinə təzyiq etmək və günahkarları cəzalandırmaq idi. Mən artıq Zati-alilərinə məktub göndərmişəm, ermənilərin təcavüzünə görə Əlahəzrət hökumətinə (Britaniyaya) Ermənistana yardım göstərməməyi tövsiyə edirəm". 28.01.1920-ci il.
Bu hesabat özündə bir sıra proseslərin faktologiyasını ehtiva edir. Əsas fakt isə ondan ibarətdir ki, Britaniya erməni daşnaklarına daim yardım göstərmişdir. Əks təqdirdə, yuxarıdakı hesabatda "Ermənistana yardım göstərməməyi tövsiyə edirəm" təkidi qələmə alına bilməzdi.
1919-cu il dekabrın 14-dən 21-dək Tiflisdə iki ölkə arasında bütün kritik məsələlərin həllinə dair növbəti Ermənistan-Azərbaycan sülh konfransı keçirilmişdir. Konfransın ən vacib mövzusu respublikalar arasında mübahisəli ərazi problemi idi. Lakin tərəflər arasında müəyyən bir anlaşma mümkün olmadı. Belə ki, Ermənistan tərəfi ümumiyyətlə qeyri-konstruktiv mövqe tutaraq Azərbaycan ərazilərinə iddia etmiş və buna dair müvəqqəti delimitasiya tələbi ilə çıxış etmişdir. Əslində bu, Azərbaycan hökuməti üçün təəccüblü deyildi. Çünki İrəvanın güzəştə gedilməsindən sonrakı proseslər göstərmişdir ki, heç vaxt qane olmayacaq separatçı köçəri etnosun məkrli məqsədi nədir, həmin məqsəddən doğulan iddiaları bitib-tükənməyəcək. Yeri gəlmişkən, yüz ildən artıqdır ki, məkrli məqsəd və iddialar hələ də davam edir.
Paris Sülh Konfransında "erməni məsələsi" vacib bir məsələ kimi gündəlikdə idi. Məsələnin qoyuluşu daşnakların istədiyi kimi nəticələnsəydi, onlar nəinki Qarabağ və Zəngəzur torpaqları, Ermənistanın birinci baş naziri H.Kaçaznuninin dediyi kimi, "Aralıq dənizindən Qara dənizə, Qarabağ dağlarından Ərəbistan səhralarına qədər" uzanan sərhədləri olan "böyük Ermənistan" fantaziyalarına iddialı olacaqdılar...
1920-ci ildə general Həbib bəy Səlimovun komandanlığı altında Şuşa və Əsgəranda hərbi qərargah yaradılaraq ağır döyüşlərdən sonra Qarabağ general-qubernatorluğunun hakimiyyəti yenidən bərpa edilmişdir. "Ara bir az sakitləşən kimi Şuşanı yenə gördüm. Şəhərin türk məhəlləsində yığınlarından başqa bir şey qalmamışdı. Bütün evlər yandırılmış, onların sahibləri isə öldürülmüşdü. Eyni hal Xankəndidəki türk məhəlləsinin də başına gətirilmişdi… Bakıda ermənilər ingilislərin yardımı ilə bu böyük neft şəhərini ələ keçirdilər və şəhərin türk əhalisindən 25.000 nəfərini qırdılar" (L.R.Hartvill. İnsanlar belədir. ABŞ, İndianapolis. "Bobbs Meril kompani" nəşriyyatı, 1928).
Geri oturdulan erməni separatçılarını idarə edən Ermənistan hökuməti iki istiqamətdə fəaliyyətə başlamışdır: hərbi və diplomatik.
Zəngəzur və Qarabağ ərazisini Azərbaycandan qoparmaq üçün yenidən silahlanmağa dair planlar və əlaqələr qururdular. Bu, baş nazir A.Xatisov və xarici işlər naziri H.Ohancanyan arasındakı məxfi yazışmalarda da öz əksini tapmışdır. A.Mikoyanın 1919-cu ildə Leninə yazdığı məktubda qeyd olunurdu ki, erməni hökumətinin daşnak agentləri Qarabağı Ermənistana birləşdirməyə çalışırlar. Bu, Qarabağ əhalisinin Bakıdakı həyat mənbəyindən məhrum olmaq, heç zaman heç nə ilə əlaqəsi olmayan İrəvanla bağlanmaq deməkdir. Lakin erməni kəndliləri V qurultayda Azərbaycanı tanımağı və ona birləşməyi qərara aldılar.
Bolşevik hökuməti Cənubi Qafqaza ordu yeritməsini təşviq edərək Azərbaycana qarşı apardığı təxribatlarda üstünlük qazanmağa çalışırdı. Nəhayət, 1920-ci ildə Tiflisdə Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan arasında Sülh konfransı başladı, üç gün davam edən tədbirdə Qazax, Qarabağ, Zəngəzur, Ordubad və Naxçıvan istiqamətində ermənilərin müsəlmanlara hərbi təcavüzlərinin dərhal dayandırılmasına dair qərar qəbul edildi. Lakin bununla belə, bağlanan bütün müqavilələr nəticəsiz olmaqla Azərbaycan mütəmadi olaraq ermənilərin təcavüzünə məruz qaldı. Hansı ki, elə həmin ərəfədə Şaumyanın rəhbərliyi ilə işğalçı bolşeviklərin hərbi zirehli gəmisi Xəzərdə dayanıb ilk atəş mərmisini Təzəpir məscidinin minarəsinə atdı...

Sovet hakimiyyəti dövründə Zəngəzur üzərində diplomatik ziddiyyətlər

Cümhuriyyətin süqutu nəticəsində Azərbaycan dövlətinin Kremlə tabe edilməsi, mövcud Azərbaycan SSR-in ərazisinə qarşı edilən hər hansı bir dəyişiklik Azərbaycanın dövlət suverenliyinə zidd olan bir proses idi. Başqa sözlə, məlum tarixdə Azərbaycana köçürülən erməni kütləsini əhali kimi formalaşdırmaq siyasəti nəticəsində Ermənistanın RSFSR tərkibində respublika statusuna malik olması üçün Azərbaycanın tarixi torpaqları Ermənistana verilmişdir.
1920-ci ildən etibarən bolşeviklərin maraqlarına uyğun olaraq daşnakların Azərbaycan torpaqlarına iddiaları mərkəzi hökumətin Qafqazdakı planlarını asanlaşdırır, eyni zamanda, birincinin addımları ikinciyə yol açırdı və bu qarşılıqlı əlverişli proses nəticəsində Azərbaycanda dövlət suverenliyi ilə yanaşı, xalq suverenliyi də pozulurdu. Ona görə ki, suverenlik müasir dünyada ən aktual problem olaraq dünya dövlətlərinin dünəni, bu günü, sabahı barədə taleyüklü məsələləri əhatə edir. Beynəlxalq hüququn prinsiplərinə əsasən dövlət suverenliyi xalq suverenliyinin, xalq suverenliyi isə şəxsiyyət suverenliyinin üzərində bərqərar olur.
Ərazi bütövlüyünə təcavüz edilən bir dövlətin təbii ki, özünümüdafiə imkanları yox idi. Bunun isə iki səbəbi vardı: müstəqilliyini itirdiyinə görə milli ordusu və ya silahlı qüvvələri dağıdılmışdır; Siyasi sistemdə kifayət qədər xalqa özgələşmiş, antimilli və ögey münasibətli aktorlar yer almışdır. İkinci səbəb daha güclü idi. Ona görə ki, N.Nərimanov kimi təmiz məqsədli insanın olmasına baxmayaraq, reallıqda ölkənin taleyi Xalq komissarları Sovetinin sədri Leninin təyinatı ilə 1920-ci ilin yayından etibarən Azərbaycanda siyasi sistemin ixtiyarı S.Orconikidzenin əlində idi. Bununla belə, qərarların qəbuluna V.N.Çiçerin və onun qruplaşması daha çox təsir göstərirdi.
Tarixi Azərbaycan torpaqlarının bir hissəsi olan Zəngəzur mahalının mübahisəli ərazi kimi elan edilməsi Georgi Çiçerinin 1920-ci ildə Kremlin Ermənistandakı nümayəndəsi Lerqana olan teleqramda qeyd edilirdi: "Zəngəzur mübahisəli ərazi kimi tanınır". Həmin Çiçerin ki, eyni tarixdə Ermənistan xarici işlər naziri Ohancanyana göndərdiyi teleqramda "Sovet Rusiyasının Qafqazda bütün fəaliyyəti erməni xalqının əmin-amanlıq şəraitində yaşamasına dostcasına yardım göstərmək məqsədi daşıyır" fikrini əsas kimi götürmüşdür. Mərkəzi hökumətin göstərişi ilə Zəngəzurun mübahisəli ərazi kimi tanınması, əslində həmin ərazinin ermənilərə verilməsinin ideoloji-inzibati əsasının yaradılmasına xidmət edirdi.
Azərbaycan SSR xarici işlər naziri Mirzə Davud Hüseynovun Tiflisdə erməni nümayəndələrlə apardığı danışıqlarda ermənilərin iddiaları təcavüzkarlığa hesablanmışdır və bu səbəbdən danışıqlar nəticəsiz bitmişdir. Elə həmin nəticəsiz danışıqlardan sonra M.D.Hüseynov 1920-ci ildə Çiçerinə məktubunda yazırdı ki, Azərbaycan əhalisi Naxçıvan qəzasını, Ordubadı, Zəngəzuru, Qarabağı qəti olaraq öz torpaqları bilir. Azərbaycan sübut edir ki, adları qeyd edilən ərazilər Cümhuriyyət hökuməti dövründə ona məxsus olmuşdur. Həmin ərazilərin ermənilərə güzəştə gedilməsi türk-müsəlman əhalinin nəzərində sovet hökumətinin təkcə Azərbaycanda deyil, ətraf ölkələrdə də nüfuzdan salınmasına səbəb olacaq... Bu ehtimaldan çox keçmədi ki, əlaltından gizli təşkil edilmiş erməni terror qruplaşmaları Qərbi Azərbaycanın yuxarıda qeyd edilən bölgələrində dinc, silahsız türk əhaliyə qarşı genişmiqyaslı terror, qətliam hadisələri törətdilər. Azərbaycan Milli Arxiv İdarəsinin müvafiq resurslarında qorunub saxlanılan dövlət sənədlərində göstərilir ki, həmin ərazilərdə 200 kənddə 500.000 insan qətlə yetirilmiş, soyqırıma məruz qalmışdır. Törədilən hadisənin həmmüəlliflərindən olan Çiçerinin şübhəli hərəkətlərini müşahidə edən N.Nərimanov Azərbaycanın Moskvadakı nümayəndəsi B.Şaxtaxtinskiyə ünvanladığı məktubda qeyd edirdi: "Erməni quldur dəstələri sərhəd kəndlərini tamamilə talayıblar. Son vaxtlar müharibəyə bənzər bir hadisə baş verir. Müharibə deyil, ermənilərin Azərbaycan ərazisini sistemli olaraq ələ keçirmək prosesi gedir. Son məlumatlara görə erməni dəstələri artıq Gorusa gəlirlər".

Zəngəzurun sovetləşdirilməsi

Moskvanın ermənilərlə apardığı danışıqlar nəticəsində 1920-ci ildə Rusiyanı təmsil edən B.Lerqan, erməniləri təmsil edən A.Babalyan olmaqla tərəflər arasında bağlanan müqavilədə məqsədli şəkildə yerləşdirilən dörd bənd, Azərbaycana qarşı təxribat xarakterli yaradılmış ərazi mübahisələri ilə bağlı olmuşdur. Qeyd edilməsi zəruri olan məqamlardan biri budur ki, həmin müqavilənin giriş hissəsində sovet Rusiyası Ermənistanın müstəqilliyini tam olaraq tanıyır, ikinci bəndində isə Ermənistanın hərbi düşərgələrinin yerləşdiyi ərazidən başqa bütün əraziləri, "mübahisəli ərazilər" hesab edilir. Qarabağ, Zəngəzur, Naxçıvan əraziləri sovet orduları tərəfindən tutulur, V bənddə sovet hakimiyyəti ilə ermənilər arasında sülh müqaviləsi bağlanana qədər dəmir yolunun yerləşdiyi bütün ərazilərin Şahtaxtlı-Culfa hissəsi Ermənistana birləşdirilir. Göstərilən fakt onu deməyə imkan verir ki, sovet hakimiyyətinin əsas mərkəzi, onun ermənipərəst siyasi aktorları və inzibati-diplomatik korpusları Ermənistanla müqayisədə nəinki Azərbaycanın istiqlaliyyətinə, dövlət müstəqilliyinə hörmət etmir, hətta xalq suverenliyinə belə məhəl qoymurdu.
1920-ci ildə Azərbaycanda olan Serqo Orconikidze 19 iyulda V.Leninə və G.Çiçerinə ünvanladığı teleqramda bildirirdi ki, "Qarabağda və Zəngəzurda Sovet hakimiyyəti elan edilib. Adı qeyd edilən hər iki ərazi özünü Azərbaycanın bir hissəsi hesab edir". Onun təkidlə vurğuladığı əsas məqam isə "Azərbaycan Qarabağsız və Zəngəzursuz heç bir halda razılaşa bilməz" həyəcanı idi...
İndiki Ermənistan ərazisinə sovet dövründə üzərinə "məxfi" qrifi qoyulmuş qərarla xaricdən 500 min erməni köçürüldü və məhz Zəngəzur ərazisinə yerləşdirildi. 1921-ci ildən 1929-cu il fevralın 29-na qədər Qərbi Zəngəzur Azərbaycan xalqının iradəsi olmadan, heç bir referendum keçirilmədən hissə-hissə Ermənistana verildi. Bununla da Naxçıvan ilə Azərbaycan arasında əlaqə də kəsildi. Hadisələrin sonrakı gedişi göstərdi ki, bu, Naxçıvanı da işğal etmək niyyəti ilə bağlı idi.
Azərbaycan Xarici İşlər komissarı M.D.Hüseynovun mübahisəli məsələlərə dair konfrans çağırmaq təklifi ilə əlaqədar Ermənistan xarici işlər naziri Ohancanyan 1920-ci ildə belə bir mövqe göstərmişdir: "Ermənistan hökuməti ilə RSFSR-in nümayəndəsi Leqran arasında imzalanan 10.08.1920-ci il tarixli müqaviləyə uyğun olaraq Ermənistanla Azərbaycan arasında ərazi mübahisələri yaxın gələcəkdə Ermənistanla Rusiya arasında bağlanacaq sülh müqaviləsi əsasında həll edilməlidir". Və bununla da həmin konfransda iştirak etməli olan erməni nümayəndələr iştirakdan imtina etdilər.

Zəngəzurun Ermənistana verilməsi

Qərbi Azərbaycan ərazisindəki tarixi torpaqların süni şəkildə mübahisəli edilməsi və bu minvalla ermənilərə verilməsinin həqiqi mahiyyəti Azərbaycan SSR Xalq Təsərrüfatı Şurasının sədri N.Salavyovun Leninə ünvanladığı məktubda açılır: "Moskvaya böyük ümidlər var idi. Lakin Gürcüstan və Ermənistanla bağlanan müqavilələr və bu respublikalara Azərbaycan ərazisinin bir hissəsinin verilməsi müsəlmanlarda əgər bu ümidlər ölməyibsə də ona münasibətdə tərəddüdlər yaradıbdır. Müsəlmanların nəzərində Moskva nəinki Azərbaycanı işğal etdi, hətta onun hesabına Gürcüstan və Ermənistana da pay ayırdı. Gürcüstanla aparılan danışıqlarda Azərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibində gürcünün, Ermənistanla danışıqlarda isə erməninin təmsil etməsi Azərbaycan üçün təhqirə çevrildi. Müsəlmanlar baş aça bilmirlər ki, onların iştirakı olmadan nə üçün Gürcüstan tərəfini yalnız gürcülər, Ermənistan tərəfini isə yalnız ermənilər təmsil etdikləri halda, onların nümayəndələri bu danışıqlarda belə olmayıb. Başdan-başa müsəlman əhalisindən ibarət olan Azərbaycan ərazisinin bir hissəsinin, böyük iqtisadi və strateji əhəmiyyətə malik olan dəmir yolunun Ermənistana verilməsini, Azərbaycanla Türkiyəni birləşdirən yeganə dəhlizin işğal edilməsini özündə ehtiva edən Ermənistanla müqavilə əhalidə xüsusilə ağır təəssürat yaradıb. Azərbaycan KP MK-nın bir sıra üzvləri bu müqavilənin, özünü kommunist adlandıran, əslində isə bilərəkdən və ya bilməyərəkdən millətçilik edən mərkəzdəki nüfuzlu ermənilərin göstərişi ilə tərtib edildiyini iddia edirlərsə, sadə müsəlmanlar onun barəsində nə düşünür".
Bu məqamda qeyd edilməlidir ki, üzərindən yüz il keçməsinə baxmayaraq, bir vaxt Kremldə bolşevik ...yan-ların provokasiyası ilə Azərbaycan xalqının ictimai-siyasi şüurunda ağır təəssürat yaratmış və yaddaşında ədalətsizlik olaraq iz qoymuş hadisə bu gün də aktualdır... Başqa sözlə, hazırda Azərbaycan dövləti bu məsələyə dair aydın, dürüst, konstruktiv siyasəti yürüdür. Zəngəzur dəhlizi fonunda pozulmuş tarixi ədalətin bərpa edilməsi istiqamətində dəqiq strateji hədəflər var və bunun realizasiyası suverenliyi pozulmuş bir xalqın suverenlik hüququdur.
Yuxarıda göstərilən məsələ ilə bağlı N.Nərimanov Leninə ünvanladığı bir məktubda Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün hansı vəziyyətdə olduğunu açıq mətnlə vurğulamışdır. "Dəhşətli vəziyyət yaranmışdır. Mərkəz Gürcüstan və Ermənistanın müstəqilliyini, Azərbaycanın istiqlaliyyətini tanımış, lakin eyni zamanda da Azərbaycanın tamamilə mübahisəsiz ərazilərini ermənilərə verir. Əgər bu ərazilər Gürcüstana verilsəydi, ictimai fikirlə birtəhər mübarizə aparmaq olardı, lakin Ermənistana, daşnaklara vermək düzəldilməsi mümkün olmayan, pis nəticələr verəcəkdir".
Sovet hakimiyyəti Zəngəzurla Azərbaycan arasında birbaşa quru sərhəd əlaqəsinin kəsilməsini planlaşdırsa da, Türkiyə ilə neytral, müəyyən mənada müttəfiq əlaqələr qurmağa çalışdığı bir vaxtda Moskva həm də Cənubi Qafqazın mərkəzi hökumətin təsirindən çıxacağına dair qorxu içində idi. Məhz elə Stalinin 1920-ci ilin noyabrında Bakıya gəlişi, sərhədlərin müəyyənləşməsinin vacibliyi zəminində narahatlığını bildirməsi bu qorxunun bir hissəsi idi. Ona görə də mərkəzi bolşevik hökuməti Zəngəzuru Ermənistana vermək, daha doğrusu, rüşvət olaraq vermək ideyasını həlledici variant kimi nəzərdən keçirirdi. Belə ki, bolşeviklər Naxçıvan və Zəngəzur ərazilərinin Ermənistana transferi ilə Azərbaycan və Türkiyə arasında quru bağlantının kəsilməsini birbaşa təmasın qarşısının alınmasına hesablamışdılar.
1920-ci ilin noyabr ayında Ermənistanda sovet hakimiyyəti yaradılmışdır. 1920-ci ildə Zəngəzur da Ermənistan kimi tanınmışdır. Lakin bolşeviklər türk qoşunları tərəfindən idarə olunan Naxçıvana münasibətdə onun Azərbaycana mənsub olduğunu qəbul etmək məcburiyyətində qaldılar. Beləliklə də Azərbaycan ərazisinə dair göstəriciləri aşağıdakı rəqəmlər ifadə edirdi. Azərbaycan SSR Xalq Torpaq Komissarlığının 1922-ci il oktyabrın 25-də Xarici İşlər üzrə Katibliyinə Azərbaycan SSR-in ərazisi haqqında təqdim etdiyi arayışda göstərilən məlumata görə, 1922-ci ildə Azərbaycan SSR-in ərazisi 79577 kvadratkilometr olmuşdur: "Azərbaycan SSR-in Ermənistan ilə mübahisəsiz ərazisi Qazax və Borçalı qəzalarının köhnə inzibati sərhədləri ilə keçir, sonra Qazax qəzasından Aleksandropol və Yeni Bəyazid qəzaları ilə Maralca dağlarına qədər gedirdi. Oradan Göyçə gölünə birbaşa enir, Çubuqlu kəndindən şərqə doğru təqribən 1, 1/2 verst keçir, sonra Göyçə gölünü tən yarıdan bölür, onun cənub sahili ilə qərb istiqamətində gedirdi. Göyçə gölünün cənub sahilində sərhəd Zağalı və Gödəkbulaq kəndləri arasından başlayır, sonra Yarpızlı, Qızıl Vəng və Yuxarı Alçalı kəndlərinin yanından Göyçə gölünün cənub sahilinin dağ rayonu ilə Qızıl Xarabaya, 10859 yüksəkliyinə və Ağmahan (beş verstlik, vərəq E9), qərbdə Kiçik Ağdağ dağına doğru, İrəvan və Yeni Bəyazid qəzalarının sərhədinə qədər gedir, azərbaycanlıların yaşadıqları dağlıq rayonları erməni kəndlərinin tutduğu sahillərdən ayırırdı. Sonra sərhəd Kiçik Ağdağ dağından əvvəlcə şimal-qərb istiqamətinə doğru Toğmahan gölü istiqamətində, sonra isə qərb istiqamətində Təzəkənd kəndinə, daha sonra Gərni çayı ilə Yuxarı Ağbaş kəndinə doğru gedir, onun qarşısından şimala doğru 3620 yüksəkliyə qalxır, oradan cənub-qərbə Uluxanlıya doğru, daha sonra Araz çayına qədər, oradan da Rəncbər kəndindən şimala gedirdi. Rəncbər kəndindən Araz çayına sərhəd birbaşa qərbə doğru gedir, Sürməli və Eçmiədzin qəzalarının və Kars vilayətinin keçmiş inzibati sərhədlərində Təndürək dağlarına qədər uzanırdı. Azərbaycan ərazilərinə dair arayışın hazırlanması sovet rəhbərliyinin gizli niyyətlərinin olduğundan xəbər verirdi.
Qədim Azərbaycan torpağı olan Zəngəzurun Azərbaycandan qoparılıb Ermənistana verilməsi yüz minlərlə azərbaycanlının faciəsinə çevrilməklə yekunlaşmadı. Eyni zamanda, bir əsr boyunca Azərbaycanın türk dünyası ilə əlaqələri kəsildi... Erməni millətçilər və saxtakar tarixçilər isə həmin ərazilərin guya o zaman "mübahisəli" olduğunu iddia edirdilər.
1921-ci ilin iyulunda Zəngəzurun qərb hissəsinin işğalı və Ermənistan SSR-ə birləşdirilməsi, Qarabağın dağlıq hissəsində süni erməni muxtariyyətinin sərhədlərini müəyyən etmək məqsədilə aparılan inzibati dəyişikliklər vəziyyəti daha da gərginləşdirirdi.
Ermənistan SSR-in Dərələyəz və Yeni Bayazit qəzaları ilə Azərbaycan SSR-in sərhədində, təxminən 12 min desyatin (131,1 (79577 kvadratkilometr)) ərazisi olan Alagöl gölünün ətrafında yerləşən Alagöl və ya Alagöllər yay otlaqları da Ermənistanın ərazi iddialarına daxil idi. Ermənistan rəhbərliyi bu məsələni 1923-cü ildə qaldırmışdı. Ermənistan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi (MİK) 1926-cı il iyunun 23-də Azərbaycan SSR MİK sədrinə göndərdiyi teleqramda bildirirdi ki, ərazisi 13170 desyatin (143,8 (79577 kvadratkilometr) olan Alagöllər otlaq sahəsi Cənubi Qafqaz MİK-in qərarı ilə hələ 1921-ci ildə Dərələyəz qəzasına verilib. Azərbaycan SSR MİK Rəyasət Heyətinin katibliyi 1926-cı il iyulun 5-də və dekabrın 25-də Ermənistan SSR MİK-in katibliyinə iki sorğu göndərərək Cənubi Qafqaz MİK-in həmin qərarını təqdim etməsini tələb etdi. Lakin bu sorğulara Ermənistan SSR MİK katibliyindən heç bir cavab verilmədi.
Ümumiyyətlə, xarici havadarlarının himayəsi ilə Azərbaycanın İrəvan xanlığında dövlət quran ermənilər 1919-1920-ci illərdə Ermənistan, Tiflis də daxil olmaqla bütün Gürcüstanın cənubuna, Türkiyənin şərqinə, Ərzurum, Van, Trabzon və bir çox başqa türk, gürcü və Azərbaycan torpaqlarına iddialı idilər... Bəli, ovaxtkı sovet Azərbaycanı ilə daşnak Ermənistan arasında həqiqətən də dəqiq sərhəd hələ müəyyən edilməmişdi. Necə ki, Gürcüstan və Türkiyə sərhədləri müəyyən edilməmişdir.
Bakını, Qarabağı, Zəngəzuru, Naxçıvanı bütövlükdə Azərbaycanı işğal edən Qırmızı terror korpusları daşnak Ermənistanın qoşunları ilə hərbi təmasa girməklə "sərhədin müəyyənləşdirilməsi" Azərbaycan xalqının və dövlətinin suverenlik hüququnun kəskin və kobud şəkildə pozulması idi. Bir halda ki, 1920-ci il avqustun 10-da Tiflisdə sovet Rusiyası ilə Ermənistan Respublikasının nümayəndə heyətləri arasında imzalanan müqavilədə Qarabağ, Zəngəzur, Naxçıvan Ermənistan tərəfindən Azərbaycanın ərazisi və tərkibi olaraq tanındıqdan sonra bolşeviklərin nəzarətinə keçdi. Bundan əvvəl isə qırmızı ordu ilə erməni daşnakları arasında pərakəndə halda "lokal müharibə" gedirdi. Həmin vaxt, 1920-ci il iyulun 14-də Fransanın "LOEUvre" qəzetində bolşeviklər tərəfindən Zəngəzurun Azərbaycandan qoparılıb Ermənistana verilməsi haqqında məqalə dərc olunmuşdur. Yeri gəlmişkən qeyd edilməlidir ki, Fransa nəşri riyakar və qərəzli surətdə hadisələri təhrif edib azərbaycanlı əhalini ermənilərə hücumda ittiham edərək dezinformasiya yayımlayırdı. Qəzetdə yazılırdı: "Sovet Rusiyası iyulun 1-də Ermənistan Respublikası ilə imzaladığı müqaviləyə əsasən, Azərbaycanda yerləşən Zəngəzur rayonunu Ermənistana verdi. Ona görə də bu ölkənin tatarları ermənilərin üzərinə hücuma keçdilər".
Əslində, Fransa mediasında yayılan dezinformasiyanı maliyyələşdirən qüvvələr və qurumlar yaxşı bilirdilər ki, Zəngəzurun məhz 1920-ci ilin iyulunda Ermənistana transferi sovet Rusiyasının Azərbaycana qarşı apardığı siyasətin davamıdır.
Gürcü tarixçisi Aleksandr Zaxariadze qeyd edir ki, "həmin il avqustun 10-da Tiflisdə imzalanmış rəsmi müqavilə var ki, Naxçıvan və Qarabağ kimi, Zəngəzur da Azərbaycanın tərkibində qalır. 1920-ci ilin avqust ayında elə bir hadisə baş vermişdi ki, bu gün nə qərb, nə sovet, nə də erməni tarixçiləri onu xatırlamaq istəmirlər".
A.Zaxaridze başqa bir versiya da irəli sürür: "Şübhəsiz ki, daşnak quldur dəstələri bütövlükdə 1920-ci il ərzində Zəngəzura nüfuz etməyə çalışırdılar. Görünür, Zəngəzurun Ermənistana verilməsinə, dövlətlərarası münasibətlərdən daha çox daşnaklarla qızıl ordunun səhra komandirləri arasındakı razılaşma təsir edib".

Qazax bölgəsindən verilən torpaqlara dair

Arxiv sənədləri, sübut edirdi ki, Kremlə yol tapan ermənilər torpaq qoparmaq üçün süni şəkildə vaxtaşırı sərhəd mübahisələri yaradırdılar, hər dəfə də onların istədiyi təmin edilirdi. Bu, aşağıdakı kimi tərtib edilir:
- Ermənistan SSR-in Dilican qəzasının Qulp kəndi ilə Azərbaycan SSR-in Qazax qəzasının II Şıxlı kəndi arasında mübahisəli ərazisi 940 hektar olan Çömçə sahəsi Qulp kəndinə verildi.
- Dilican qəzasının Kökənd kəndi ilə Qazax qəzasının Daşsalahlı kəndi arasında mübahisəli ərazi olan 700 hektar Qaraçöl ərazisi Ermənistan SSR-in Kökənd kəndinə verildi.
- Cənubi Qafqaz MİK-in xüsusi yerli komissiyasının 1924-cü il 8 noyabr tarixli qərarı ilə Ermənistan SSR-in Dilican qəzasının Noraşen, Moseskənd və Aşağı Qızılbulaq kəndləri ilə Azərbaycan SSR-in Qazax qəzasının Qacalı və Əlibəyli kəndləri arasında mübahisəli 753 desyatin (8,2 kvadratkilometr) "Günəş" ərazisi iki hissəyə bölündü.
- Azərbaycan SSR-in Qazax qəzasının Şınıx-Ayrım ərazisindəki 4000 desyatinlik (43,7 kvadratkilometr) torpaq sahəsi Ermənistan SSR-in Dilican qəzasının tərkibinə qatıldı.
- Cənubi Qafqaz MİK-in yerli komissiyasının 1929-cu il iyulun 19-20-də keçirilən iclasının qərarı ilə Dilican qəzasının Güney-Xeyrimli kəndi Qazax qəzasının Xeyrimli kəndi ilə birləşdirildi və Ermənistan SSR-in Dilican qəzasının tərkibinə verildi. Bununla da, Qazax qəzasının əhalisi 50 faiz yaylaq torpaqlarından məhrum edildi.
- Azərbaycan SSR-in Cənubi Qafqaz Federasiyasının qonşu respublikaları ilə sərhəd mübahisələri üzrə MİK Torpaq Komissiyasının 1928-ci il hesabatına əsasən, Ermənistan SSR-ə 75904 desyatin (829,2 kvadratkilometr) münbit torpaq və 79208 desyatin (865,3 kvadratkilometr) "yararsız" torpaq verilmişdi.
Cənubi Qafqaz MİK-in 1929-cu il 18 fevral tarixli qərarı ilə Naxçıvan MSSR-in Qurdqulaq, Horadiz, Xaçık, Ağbın, Ağaç, Almalı, Dağalmalı, İtqıran, Sultanbəy kəndləri, ona bitişik Suayrıcı silsiləsi və Qərçivan kəndinə qədər olan otlaqlar, habelə Ordubad sahəsinin Qərçivan və Kilid kəndinin torpaqlarının bir hissəsi, Cənubi Qafqaz MİK-in 1938-ci il 5 mart tarixli qərarı ilə isə Sədərək və Kərki kəndlərinin, o cümlədən Şərur qəzasının kəndləri ətrafındakı torpaqların bir hissəsi sovet Ermənistanına verildi.
Cənubi Qafqaz, xüsusən, Azərbaycan öz resursları etibarilə çar Rusiyası qədər, bəlkə də daha çox Avropanı və ABŞ-ı maraqlandırırdı. Buna görə də qeyd edilən coğrafiyada baş verən bütün proseslərdə birmənalı şəkildə böyük güc mərkəzlərinin geopolitik dəst-xətti var idi.
Baş verən bütün dözülməz halların, qanunsuz hərəkətlərin və faciəvi proseslərin fonunda bir fakt dayanır: tarixən bütün resurslarını "Şərq siyasəti" strategiyasına səfərbər edən türk-müsəlman torpaqları hesabına özünə ərazi düzəldən çar Rusiyası, eləcə də onun varisi sovet Rusiyası, İslam coğrafiyasında ilk dəfə qurulan və Yaxın Şərq xalqlarına milli dövlət quruculuğunda nümunə olan, ideya verən, Azərbaycan Cümhuriyyətindən qisas alırdı...
Zəngəzurun iddialı ermənilərə vəd edilməsi, ermənilər üzərində bolşevik hökumətinin qurulmasını asanlaşdırmaq, Azərbaycandan qoparılıb ermənilərə verilməsi isə Azərbaycanı zəiflətmək siyasəti idi. Başqa sözlə, Zəngəzur və digər torpaqlar birmənalı olaraq Ermənistanın sovetləşdirilməsinə qurban verilmişdir. Azərbaycan torpaqlarının Ermənistana verilməsində aborigen müsəlman əhalinin rəyinin ümumiyyətlə nəzərə alınmaması, onların öz ata-baba torpaqlarında təbii insan haqları və ictimai-siyasi hüquqları etibarilə İrəvanın erməni kütləsinə güzəştə gedilməsi, eləcə də Zəngəzurun verilməsi prosesində həm şəxsiyyət suverenliyi, həm xalq suverenliyi, həm də dövlət suverenliyi kobud şəkildə pozulmuşdur. "Sosializm" adı altında Azərbaycan xalqına qarşı aparılan soyqırımı və deportasiya torpaqların Ermənistana verilməsi siyasəti bolşevik-kommunistlərin siyasi terroru, RSFSR-in Azərbaycana qarşı törətdiyi ən kobud və bağışlanmaz dövlət cinayətləridir.
Xalqına, dövlət suverenliyinə qarşı törədilən cinayətlər fonunda pozulan bütün hüquqlarının bərpası, tarixi ədaləti bərqərar etmək Azərbaycan dövlətinin tam hüququdur.

Xanlar VƏLİYEV,
Hüquq elmləri namizədi, Əməkdar hüquqşünas

Ruşan RUŞANZADƏ,
Siyasi elmlər namizədi
"Respublika-news.az"
"Respublika-news.az"