26.09.2020, 18:35 - Baxış sayı: 549
Din fenomenini dərkin Nərimanov təcrübəsi
Arzu HACIYEVA,
AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun
şöbə müdiri, fəlsəfə elmləri doktoru.
Azərbaycan mütəfəkkiri, görkəmli yazıçı, publisist, dövlət xadimi Nəriman Nərimanov bütün həyatını xalqının azadlığı və tərəqqisi işinə həsr etmişdir. Xalqının savadlanması, maariflənməsi, elmin nailiyyətlərinə yiyələnməsi, dilinin, dininin inkişafı, özünü başqalarından seçib ayıran, xüsusi məsləki olan millət kimi formalaşması, vətənin azadlığı, müstəqilliyi, sosial, iqtisadi, siyasi, mənəvi tərəqqisi problemləri əsərlərinin daimi mövzusudur. Din də həmin problemlərdən biridir. O, ilk dram əsəri “Nadanlıq”dan başlamış, ömrünün sonunda yazdığı, əlyazması arxivdə saxlanılan “Elmi kommunizmi düşünmək üçün yol” fəlsəfi əsərinə qədər, həmçinin publisistikasında din fenomenini ən müxtəlif aspektlərində işıqlandırmış, onun cəmiyyət həyatına təsirini, insan, dövlət, millət, elmlə əlaqəsinə münasibət bildirmişdir. Bu maraq və diqqət təsadüfi deyildi, tez-tez təkrarladığı “müsəlmanın bütün həyatı dinlə bağlıdır” mülahizəsindən irəli gəlirdi. Qeyd etməliyəm ki, mütəfəkkirin dinin müsəlman xalqlarının həyat-məişətində tutduğu yeri, dindarlara yanaşma üsulları, vicdan və dini etiqad azadlığı haqqında fəlsəfi fikirləri bu gün də elmi-nəzəri və əməli dəyər-əhəmiyyətini saxlayır.
Sovet dövrü elmi ədəbiyyatında N.Nərimanov “mübariz ateist” kimi təqdim edilərək, dinə münasibəti təhrif olunmuşdu. Ateizm konseptini rəhbər tutan tədqiqatçılar onun baxışlarını süni surətdə rəsmi ideologiyaya uyğunlaşdırıb, mövhumat və fanatizm, mürtəce din xadimləri əleyhinə çıxmasını ümumiyyətlə dinə mənfi münasibəti kimi qələmə verir, həmin konseptə açıq-aydın uyğun gəlməyən, məsələn, islam dinini dəyərləndirən fikirlərinin üzərindən sükutla keçir və yaxud bunları barışdırıcı mövqe, maarifçi baxışlarındakı məhdudluq kimi tənqid edirdilər. Belə “məhdud” məqamları “taktiki mülahizələr”lə əsl əqidəsini gizlətməsinə yozanlar da vardı. Təəssüf ki, onun “ateistliyi” barədə “yozmalar”ın mənfi təsiri 90-cı illərdə özünü göstərmiş, hətta indinin özündə də bəzən mütəfəkkirin əleyhinə istifadə edilir. Halbuki N.Nərimanov dini ümumbəşəri mənəvi dəyər olmaqla bahəm, milli özünəməxsusluğun, ictimai mənlik şüurunun mühüm tərkib hissəsi hesab edirdi. Onun insanların etiqad və inamına, dini hisslərinə daima həssaslıqla, hörmətlə yanaşması, sovet hakimiyyətinin ilk illərində bu sahədə yol verilən pozuntulara, inzibatçılığa qarşı qətiyyətlə mübarizə aparması, dindarlara arxa durması arxasında əslində adi humanizm deyil, həm də möhkəm əqidə, nəzəri-fəlsəfi fikir təməli dururdu.
Bu baxımdan materialist, marksist N.Nərimanov və onun yaşlı müasiri, rus idealist filosofu, neokantçı A.İ.Vvedenskinin baxışları arasında yaxınlıq maraq doğurur. 1922-ci ildə, bolşeviklərin din və kilsə əleyhinə amansız mübarizə apardığı bir vaxtda A.İ.Vvedenskinin “Ateizmlə mübarizədə Allaha inamın taleyi” başlıqlı məqaləsi dövrün rus mətbuatı tərəfindən “top-tüfənglə” qarşılanmışdı. Məsələ onda idi ki, məqalədə ateizm də din kimi prinsip etibarilə sübut edilə bilməyən inam kimi səciyyələndirilirdi. Müəllif göstərirdi ki, ateizm də etiqaddır, yəni Allahın yoxluğuna etiqaddır və elmi cəhətdən əsaslandırıla bilməz. Belə ki, “... təbiətdə hər şeyi Allahın köməyi olmadan, yalnız təbiət qanunları ilə izah etmək olar, - hər şeyi, yalnız təbiətin və onun qanunlarının mövcudluğundan başqa”. Elm öz dəlilləri ilə Allahın varlığını da sübut etməkdə acizdir. Lakin Allaha inam psixoloji, əxlaqi və estetik amillərlə şərtləndiyindən həmişə olub, var və olacaq. Filosof buradan belə qənaətə gəlirdi ki, ateizmin insanların dini inamları ilə kəskin mübarizəsi onu həyata keçirənlərin istəyinin əksinə dini hissləri daha da gücləndirə bilər. Elə bu məqalədə Vvedenski marksist sosializmin bir çox tərəfdarlarının gələcəkdə “elmi sosializmin mübahisə doğuran şərtindən”, yəni “ateist şərtindən” azad olmağa çalışacaqlarını qabaqcadan söyləmişdi.
Maraqlıdır ki, burada söhbət gedən “ateizm” şərti N.Nərimanovun dünyagörüşündə heç vaxt olmamışdır. O, bədii, elmi əsərlərində, publisistikası və nitqlərində nəinki ateist təbliğatı və tərbiyəsi vəzifəsi irəli sürmüş, hətta əsərlərində “ateizm” kəlməsini belə işlətməmişdir. Fəaliyyətinin ilk dövrlərindən başlayaraq bir çox hallarda ictimaiyyətlə məscidlərdə görüşmüşdür. 1920-ci ilin mayında İnqilab Komitəsinə rəhbərlik etmək üçün Azərbaycana qayıdan N.Nərimanovun zəhmətkeşlər qarşısında ilk böyük çıxışı Təzəpir məscidində olmuşdu. Bütün bunlar onun xalqa yaxınlığından və həqiqi demokratizmindən də xəbər verir.
Mütəfəkkirin fəaliyyətinə dinə münasibət nöqteyi-nəzərindən baxdıqda görürük ki, burada xalqın yaradıcı qüvvələrini buxovlayan mövhumat və fanatizmin tənqidi ilə dinin humanist mahiyyətinə istinad, vicdan azadlığı ideya və prinsiplərinin müdafiəsi ilə ictimai şüurun mürəkkəb formalarından biri kimi dinin fəlsəfi dərki bir vəhdətdə birləşmişdir.
N.Nərimanova görə, din tarixi və fəlsəfi kateqoriyadır, o, cəmiyyətin müəyyən inkişaf mərhələsində yaranıb, bir çox allahlara, bütlərə sitayişdən vahid Allaha inama keçid etmiş, insanları əqidəcə birləşdirməklə, qəbilə-tayfa dağınıqlığını aradan qaldırmaqla müsbət, tərəqqipərvər rol oynamışdır. Din banilərini öz dövrlərinin inqilabçıları adlandırması bu səbəbdəndi. O, diqqəti dinlərdəki insan, cəmiyyət həyatı üçün dəyərli, faydalı olan tövsiyələrə yönəldir, bu zaman bəzi məqamlarda islam dinini başqa dinlərdən üstün tuturdu.
1910-cu ildə Həştərxanda nəşr olunmuş “Tibb və islam” əsərini xatırlayaq. Əsərdə N.Nərimanov həyat uğrunda canlılar arasında gedən mübarizədən, özünüqoruma instinktinin təzahürlərindən danışır, konkret təcrübə vasitəsilə “hifz-bədən”in canlı vücuda - insanlar da daxil olmaqla bütün canlılara məxsus xüsusiyyət olduğunu əsaslandırır. Daha sonra, islamda “hifz-bədən” məsələsinin çox geniş və dürüst əksini tapdığını göstərərək yazır: “Bizim təsəvvürümüzcə, təbiətə müvafiq gələn din ancaq islam hesab olunur. Peyğəmbərimiz insanın bədəninə xüsusi diqqət edibdir. Və insanın əxlaq-ətvarını düzəldirkən, ruhunu təmizlərkən yəqin edibdir ki, yalnız səhhət və afiyət (təmizlik) olan bir bədəndə ruh səhhət üzrə ola bilər”.
Kitabda tibb elmi ilə islam qanunlarının, o cümlədən onun namaz, oruc və s. kimi göstərişlərinin uyğunluğuna dair maraqlı fikirlər, faktlar çoxdur. Məsələn, islam dininin haram saydığı içkilərin “fəsad və zərərindən” minlərlə insanı hifz etdiyini vurğulayır. O yazır: “Xristian dövlətlərində, ələlxüsus rus dövlətində “obşestvo trezvosti”, yəni ayıqlıq cəmiyyətini ixtira etməklərinə siz özünüz şahidsiniz. Milyonlarla pul xərclənir ki, xalqı bu yaman bəladan xilas etsinlər, amma nə faydası, araq, şərab öz təsirini göstərir, milyonlarla həyat puç olur”, ailələr dağılır, uşaqlar yetim qalır. Başqa sözlə, spirtli içkilər insanların sağlamlığına ziyan vurmaqla qalmır, həm də onları ictimai, iqtisadi, mənəvi bəlalara düçar edir. Bu mənada N.Nərimanov içkiyə qadağan qoymasını islamın “insaniyyətə böyük xidməti” kimi qiymətləndirir.
Hələ əsrin əvvəllərində “Həyat” qəzetindəki (1906) məqalələrindən birində o, tarixə nəzər salaraq, bəşəriyyətin tərəqqisinin iki yolla: din yolu ilə və elm, idrak yolu ilə getdiyini bildirib göstərirdi ki, insan ağlı hər şeyi qavramaq qabiliyyətinə malikdir, onun üçün hədd-hüdud yoxdur, buna görə də “əgər fikir azaddırsa, din yolunda da, elm yolunda da tərəqqi mümkündür”. Lakin vaxtilə bəşəriyyətin tərəqqisinə yol göstərən din sonralar ruhanilərin bayağılaşdırma və yanlış təfsirləri ucbatından öz əzəli dəyərlərindən uzaq düşmüş, bir sıra hallarda cəhalət və geriliyin mühafizəçisi, zülm və istismar alətinə çevrilmişdir. Mütəfəkkir “yüz illərlə islamı qaranlıqda” tutub, “islamda olan azadəliyi basdırmaq”la elmin inkişafına və yayılmasına mane olan ruhanilərə müraciətlə yazırdı: “Ey şəriət və Quranın ehkamlarından bixəbər qalanlar! Dünya elmlərindən müsəlman balalarını məhrum etməyiniz! İslam əqli və təbii bir dindir, heç bir elmdən qorxmaz, çünki elm özü təbiət aləmindən alınmış bir meyvədir”.
N.Nərimanov göstərirdi ki, Quranda və şəriətdə təsbit edilmiş bir çox həyati məzmunlu, qiymətli mətləbləri ruhanilər təhrif etmişlər. Həştərxan müsəlman kommunistlərinin və məsul işçilərinin yığıncağındakı nitqində (28 dekabr 1918-ci il) keçmişi xatırlayaraq deyirdi: “Ruhanilərin vicdansızlığı və həyasızlığı o yerə çatırdı ki, islam dini banisinin “elmi oxuyun beşikdən qəbir evinə kimi” hədisini onlar öz bildikləri kimi təfsir etmişlər və edirlər: onlar deyirlər ki, elm sözü guya ruhani elmlər, şəriət mənasında işlənmişdir”.
N.Nərimanov, bir tərəfdən, dini nadan ruhanilərin qondarma mühakimələrindən qorumağa, təmizləməyə çağırır, digər tərəfdən, onların dünyəvi təhsilə cəlb edilməsini vacib sayırdı. Çünki “ruhanilər millətə lazımdır. Fəqət indi ruhanilərimiz yaman haldadır, divarın o tərəfində olan şeyləri görmürlər, millət nə ilə tərəqqi etməyini bilmirlər, ... ona görə vaxtında zəmanəyə müvafiq, millətə lazım olan qulluğu etməyi bacarmırlar”. Yeri gəlmişkən, ruhani təhsilinin vacibliyi barədə bu fikir, o vaxtdan indiyədək bu istiqamətdə xeyli işlər görülməsinə baxmayaraq, aktuallığını itirməyib.
N.Nərimanovun fikrincə, din millətin tənəzzülünə səbəb olmamalıdır, çünki onu yaradan da camaatın, xalqın özüdür. Cəmiyyət inkişaf etdiyi kimi, islam dini də inkişaf etməlidir, başqa sözlə, onda müəyyən islahatların aparılması zəruridir. “Bahadır və Sona” əsərinin qəhrəmanının Almaniyada protestantlığın banisi Martin Lüteri xatırlaması əbəs deyildi: “Xristian dinini intişar edənlər bir Lüterin çıxmağına səbəb olan kimi müsəlman aləmi də öz Lüterini gözləyir. Bu Lüter gəlib də deyəcək: insan daima tərəqqi yolunda yaşayarkən onun məişəti və ağlı müəyyən, həmişəlik bir qanuna kifayət edə bilməz”.
Mütəfəkkir, ümumiyyətlə dinə deyil, dində inkişaf və tərəqqini ləngidən donmuş ehkamlara qarşı çıxır, sürətlə dəyişib yeniləşən dünyada onların müasir gerçəkliyə, ictimai münasibətlərə uyğunlaşdırılmasını istəyirdi. Bu məqam islama münasibətdə N.Nərimanovun baxışlarını panislamistlərinkinə yaxınlaşdırır. Onun mülahizələri, məsələn, məşhur islam ideoloqu Cəmaləddin Əfqaninin fikirləri ilə qəribə şəkildə səsləşir. Əfqani də müsəlman üləmalarının elmləri - müsəlman elmləri və Avropa elmləri deyə iki yerə bölüb, “camaatı xeyirli elmlərin mənimsənilməsindən çəkindirmələrini” tənqid edirdi. Əfqaniyə görə, dünyəvi elmləri qadağan edənlər özlərinin düşündükləri kimi heç də islamı mühafizə etmirlər, tam əksinə, onun düşmənləridirlər. Çünki: “Elmə və mədəniyyətə ən yaxın və ən doğma din islam dinidir. Elm və maarifin inkişafı ilə islam qanunları arasında heç bir ziddiyyət yoxdur”. O, müsəlmanlarda mənəvi inkişafın baş tutmamasını dini başçılarının elmi biliklərə yiyələnməmələri, elmi dəlillərdən baş çıxara bilməmələri, Quranın yanlış təfsirləri ilə izah edərək yazırdı: “Məsələyə diqqətlə yanaşdıqda aydın olur ki, müsəlman aləminin tənəzzülü, pozuqluğu əvvəlcə din başçılarında, üləmalarda əmələ gəlmiş, sonra ümmətə sirayət etmişdir”. Əfqani “Quranın həqiqi ruhunun azadxah”lığını, həm müasirliyə uyğunluğunu vurğulayır, inanırdı ki, tarixi təkamül və inkişaf prosesində islam dini nadan və cahil təfsirçilərin ona etdikləri əlavələrdən təmizlənəcək: “...bir müsəlman ziyalısı və alimi Avropa demokratik məfkurələrinə tamam aşina olsa, o, Quranın təlimlərinə əsaslanaraq xalqı müasir mütərəqqi demokratik məfkurələrlə tanış edə bilər. Bu iş isə Lüterin üzləşdiyi maneələrlə üzləşməz”. Əslində Nərimanov da Əfqani kimi xalq arasında müəyyən mənada həmin işi görürdü.
N.Nərimanov panislamistlərin müxtəlif ərazilərdə yaşayan, müxtəlif iqtisadi, ictimai-siyasi inkişaf yolu keçmiş xalqların islam bayrağı altında vahid millət halında birləşə biləcəyi haqqında fikirlərini xülya sayırdısa da bir çox başqa məsələlərdə onlarla həmrəy olmuşdur. O, panislamistlərin məhz “kənardan olan zorakılığa (yəni Avropa ölkələrinin zorakılığına) qarşı çıxmaq, islamın qanunları ilə yaşamaq istəyi”ni bu cərəyanın əsas vəzifəsi kimi səciyyələndirib, təqdir edirdi. Düşünürdü ki, bu müddəalar xalqların öz müqəddəratını təyin etməsinin tərəfdarı kimi Sovet hakimiyyəti üçün məqbuldur. Odur ki, onu panislamizmdən qorxmamağa çağırır, müsəlman ölkələrində antiimperialist xarakter daşıyan milli azadlıq hərəkatlarına kömək etməyə təşviq edirdi.
N.Nərimanov üçün azadlıq və tərəqqi yollarında eyni dinə etiqad edən millətlərdən hər birinin öz Mənini, orijinallığını qoruyub saxlaması vacib şərtdir. Bunun üçün xalq özünü dərk etməli, tanımalıdır ki, özünə uyğun inkişaf yolunu müəyyənləşdirə bilsin. Bu yol isə ümumi ideala zidd deyildir. “Yeni iqbal” qəzetinin 5 yanvar 1916-cı il tarixli sayında dərc olunmuş “Dərdlərimizin əlacı” məqaləsində yazırdı: “Müsəlmanlar üçün müqəddəs bir məslək həqiqəti-islam nə olmağını bilməkdir. Müdam tərəqqi, müdam gərdişlə mübarizə, haman mübarizənin vasitəsilə gizlin xəzinələri meydana gətirmək, yəni insaniyyətə xidmət - bundan ali və müqəddəs bir məslək, bundan artıq qüvvətli bir nicat yolu olmaz. Fəqət bir dinə qulluq edən bir çox tayfaların özlərinə məxsus məsləkləri ola bilər. Çünki din bir çox tayfaları bir nöqtədə birləşdirərsə, hər bir tayfaya məxsus bir çox adətlər haman tayfaları bir-birindən ayırar. Ona binaən hər bir tayfa və millətin məxsusi bir məslək, bir ideal dalınca yeriş etməyi də təbiidir.
Fəqət bir millətə məxsus məslək ümumi ideal üçün bir yoldur. Məsələn, ümumi ideala çatmaq üçün, yəni insaniyyətə xidmət etmək üçün millətə lazımdır özünü tanısın. Bir millət özünü tanımaz isə, özü ilə qeyrisinin fərqini düşünməyə qadir olmaz isə, xüsusi məsləki dalınca yeriş edə bilməz. Bu yolda yeriş etməz isə, ümummüqəddəs məslək nə olmağını da düşünməz”.
İslam həqiqətləri dedikdə N.Nərimanov islamın elmin inkişafına, insanlar və tayfalar arasında birliyə kömək edən müddəalarını əsas götürür. Göstərir ki, eyni dindən olan xalqların hərəsinin öz idealı, məqsəd-məramı ola bilər və azadlığa, tərəqqiyə aparan bəşəri ideyalar, ideallar müxtəlif xalqların ideallarının zəminində yaranır.
N.Nərimanov cəmiyyətdə hər hansı bir əqidənin, istər din, istərsə də hər hansı bir başqası, məsələn, bolşevizm ideyası olsun, hegemonluğunda millətin özünəməxsusluğu üçün təhlükə görürdü. Keçən əsrin 30-cu illərində M.S.Ordubadi N.Nərimanovla söhbətlərini xatırlayaraq üstüörtülü şəkildə onun məhz sonuncuya münasibətdə belə bir mühüm müddəasına diqqəti cəlb edərək yazırdı: “O deyirdi: Dünyada bir əqidənin hakim olması milliyyətin orijinallığını itirmək deməkdir. Çünki əqidənin milli adət və milli mədəniyyət üzərində böyük bir təsiri ola bilər”.
N.Nərimanovun humanizmini əks etdirən bu fikirlər onun vicdan azadlığına münasibətinə də xasdır. Onun vicdan azadlığının şərhi 1918-ci ildə Həştərxanda mollaların və tatar məktəbləri müəllimlərinin, həmçinin müsəlman kommunistlərinin və məsul işçilərinin yığıncaqlarındakı nitqlərində, “beşikdən başlamış qəbir evinə kimi başları şəriətə bağlı olan” müsəlmanlara yanaşma üsulları barədə məqalə və məktublarında öz əksini tapmışdır. Burada o, çar zamanında başqa dindən olan xalqların sıxışdırıldığını, Nikolay keşişlərinin və missionerlərin müsəlmanlar arasında xristianlığı yaymasını və bu mənfur əməldə müsəlman ruhanilərinin pula, rütbəyə və vəzifəyə satılaraq çarizmə xidmət göstərmələrini konkret faktlarla tənqid edərək, dinin dövlət işlərinə və dövlətin din işlərinə müdaxiləsinin acı nəticələrindən bəhs edir. Rusiya Xalq Komissarları Sovetinin “Kilsənin dövlətdən və məktəbin kilsədən ayrılması haqqında” dekreti ilə əlaqədar göstərirdi ki, vətəndaşların dinə etiqad etməsi və ya etiqad etməməsi azad olmalıdır. Dini mənsubiyyətə, etiqada görə insanlar və xalqlar arasında hər cür nifrət və ədavət yolverilməzdir.
“Bəs kilsəni dövlətdən ayırmaq nə deməkdir?” sualına N.Nərimanovun cavabı qətidir: “Bu ancaq o deməkdir ki, kilsəni, dini dövlətin təsirindən azad etmək lazımdır. Bu o deməkdir ki, ruhanilər: mollalar, keşişlər kənardan heç bir təsir olmadan dini, şəriəti təbliğ etsinlər. Kilsəni dövlətə tabe etmək mollalara, keşişlərə pul, qızıl, vəzifə, rütbə verib satılmaz və alınmaz əsl dinin tələblərini deyil, dövlətə lazım olan şeyləri təbliğ etməyə məcbur etmək deməkdir. Din, iman azad olmalıdır. İman şəxsi bir işdir: onu satmaq və almaq olmaz, zorla bir adamı bir dinə gətirmək olmaz”. Mütəfəkkirin dekret haqqında mülahizələrinə hər bir dində ümumbəşəri dəyərləri nəzərə almaqla onlara hörmətli münasibətin təbliği xasdır, başqa sözlə, o, müasir dillə desək, tolerantlıq, yəni dözümlülük prinsiplərini rəhbər tuturdu. Bu, dekretin məktəbin kilsədən ayrılması tələbinin izahında xüsusilə aydın görünür. O, uşaqların ruhani tərbiyəsini dövlətin təzyiqi altında pozulmuş ruhanilərə tapşırmağı yolverilməz hesab edir və bu barədə yazır: xristian ruhaniləri “Yaxın adamı, özünü sevən kimi sev” ideyasını təbliğ etmək əvəzinə, talançılıq ideyasını təbliğ edirdilər... Bizimkilər nə edirdilər? İsanı böyük nəbi, böyük peyğəmbər olaraq tanıyırdılar, onun ümmətini isə kafir adlandırırdılar. Yəhudi xaxamları da bizimkilərdən dala qalmırdılar. Yox, Şura hökumətində buna dözmək olmaz. Şura məktəbinin vəzifəsi uşaqlara sosializm-qardaşlıq ruhunda, bərabərlik və azadəlik ruhunda tərbiyə verməkdir”.
Lakin vicdan azadlığı elan edən dekretin həyata keçirilməsində yol verilən əyintilər, nöqsanlar N.Nərimanovu ciddi narahat edirdi: “məsul vəzifələrdə olan bəzi yoldaşlar müsəlman camaatının dini nəzəriyyatındakı və məişətindəki xüsusiyyətləri başa düşmürlər və mən deyərdim, hətta bununla hesablaşmaq istəmirlər...”. İradı ilə əlaqədar o, 20 il əvvəl yazdığı “Nadir şah” faciəsində “yeritmək” istədiyi fikri yada salır: “dövlət qanun nəşr etməkdən əqdəm, öz rəiyyəti olan millətlərin məişətini, adətlərini və dinini, gərəkdir, öyrənsin”. Bu isə açıq-aşkar xalqların psixologiyasını, dinin onların həyatında tutduğu mühüm yeri, mövqeyi nəzərə almayan dekretin tənqididir. N.Nərimanov dinə qarşı çıxanların nəzərinə çatdırırdı ki, ərzağın çatışmaması, qıtlıq zəhmətkeşləri acıqlandırır, yaranmış vəziyyətdən narazı salır və onlar yeganə təsəllini Allaha, dinə inamda tapırlar. “Müsəlmanların həyatında bu məsələ... incə və ciddidir...” deyə kommunistlərə bir daha xəbərdarlıq edirdi ki, dinə saymazyana və qeyri-ciddi münasibət bəsləmək olmaz. Din barədə hətta hər bir sözə, hər bir kəlməyə diqqət vermək lazımdır, məsələn, “məktəblərdə Quran lazım deyil” demək özü barıt anbarına od vurmağa bərabərdir. Bu narahatlıq bir də ona görə idi ki, oyanmaqda, imperializmə qarşı mübarizəyə qalxmaqda olan Şərqdə gənc Sovet dövlətinə ümidlə baxanlar bu siyasəti başa düşməzlər. O, kilsənin dövlətdən və məktəbin kilsədən ayrılması haqqında dekretin icrasında yol verilmiş keçmiş səhvlərdən ciddi nəticələr çıxarılması lüzumunu göstərir, dekretin həyata keçirilməsində ərzaq məsələsinin qaydaya salınması, xırda alverə yol verilməsi ilə yerli xalqların rifahının yüksəldilməsini, eyni zamanda quruculuq işlərinə cəlb edərək onların ictimai vəziyyətinin dəyişdirilməsini vacib sayırdı.
N.Nərimanovun bütün cidd-cəhdlərinə baxmayaraq, Sovet Rusiyasında olduğu kimi, Azərbaycanda da vicdan azadlığı prinsipləri kobud şəkildə pozulurdu. Bu pozuntular haqqında onun MK-ya, İ.V.Stalinə “Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair” adlı məşhur məruzə-məktubunda (1923) da konkret faktlar əksini tapıb. Xatırladım ki, N.Nərimanovun siyasi xadim, dövlət başçısı kimi böyük cəsarətinin, tarix və xalqı qarşısında məsuliyyət və uzaqgörənliyinin ifadəsi olan bu qiymətli tarixi sənəddə Mərkəzin yarıtmaz siyasəti, xüsusilə Azərbaycandakı əlaltıları vasitəsilə həyata keçirdiyi “...məlum proqram üzrə ... Azərbaycanı simasızlaşdırmaq, öz miskin məqsədləri üçün onu gücdən salmaq” siyasəti dəlillərlə ifşa edilir.
Məruzənin bir yerində N.Nərimanov hiddət və qəzəbini gizlətməyərək 1922-ci ildə onun Bakıda olmamasından istifadə edib, Kirov və Mirzoyanın göstərişi ilə Balaxanıda dindarların imam Hüseynin matəm yürüşünün silah gücünə dağıdılması haqqında yazırdı: “Burada mərkəzin nümayəndəsi Kirov başını itirdi. Dinə qarşı materialist kimi çıxış etmək bir şeydir, bu mərasimləri qadağan etmək məqsədilə silahlı qüvvə tətbiq etmək başqa şey”. Sonra o, fikrini tamamlayaraq xəbərdarlıq edirdi: “Nə qədər ki, bu dindar kütlənin inkişaf səviyyəsini yüksəltmək yolu ilə onun bu matəm günlərinə mömin olan, lakin özünə işgəncələrdə iştirak etməyən hər hansı ziyalı müsəlman kimi yanaşmalarına nail olmamısınız, elə də olacaqdır”. Əslində N.Nərimanov özü belə bir “ziyalı müsəlman” örnəyi idi. Onun sərəncamı ilə, öz sözləri ilə desək, “insanlar çiy su içib cürbəcür xəstəliklərə mübtəla olmasınlar, çay içsinlər” deyə 1920-ci ildə aclıq zamanı matəm yürüşündə iştirak edən zəif düşmüş dindar fəhlələrə qənd paylanılmışdı.
Məruzədə o, insanların dini hissləri ilə oynamağın, heysiyyətinin təhqir edilməsinin həm insani, həm siyasi cəhətdən yolverilməz olduğunu bəyan edirdi. Fars fəhlələrinin iclaslarından birində İmam Hüseyni qorxaq adlandırıb onların məzəmmətinə tuş gələn Azərbaycan Respublikasının başçısı Ağamalı oğlu və onun timsalında bir çox satqın kommunist rəhbərləri ifşa edərək yazır: “ ...Qorxaq o deyil ki, yetmiş nəfər pis silahlanmış adamla on dəfə artıq qüvvətli olan düşmənlə döyüşür, odur ki, sol qrupdan qorxub işin əsl vəziyyətini bildirmir və bununla partiya üzvlərini aldadır, onları fəhlə-kəndli respublikasında qırmızı əsgər güllələrindən qanı tökülən fəhlələrə qarşı silahlandırır. Qorxaq odur ki, vəzifəsindən ötrü alçaqcasına yalan danışır, lakin İmam Hüseyn tabe olsun və vicdanını qızıla satsın deyə, Yezid bütöv bir vilayəti idarə etməyi ona təklif edirdi. O bunu etmədi, həlak oldu”.
Yeri gəlmişkən, məruzənin araşdırılmasını N.Nərimanov üzərində divan kampaniyasına çevirən yoxlama komissiyası yuxarıdakı faktları da diqqətsiz buraxmadı. Daş ürəkli fəhlə-kəndli rəhbərləri onun qıtlıq vaxtı məhz “Şaxsey-vaxsey iştirakçılarına” qənd verməsini və bu mərasimi “tarixi-nəzəri təməl üzərinə keçirib İmam Hüseynin timsalında Azərbaycanda kommunistlərin “sol” qrupu əleyhinə haqq işi uğrunda mübarizə aparan bir şəxsiyyət təsvir etməsini” dini təbliğat, fanatizmə himayə kimi qiymətləndirdilər. Onun din əleyhinə əsərlərdən hesab edilən “Pir” povesti də tənqid hədəfinə tuş gəldi. Komissiyanın iclaslarından birində məruzədə antiazərbaycan fəaliyyəti ifşa edilən Ruhulla Axundov bu əsəri özünümüdafiə üçün, “liberal, liberal müsəlman” N.Nərimanovun “nə kommunizmi, nə də Sovet hakimiyyəti prinsipini həyata keçirmək iqtidarında olma”dığına nümunə kimi yada salmışdı. “Rus yoldaşların” anlaması üçün povestdən bəzi (müəllifin azanın musiqisini, sözlərinin mənasını sevməsi, hər şeyin Allah tərəfindən yaradılması haqqında fikirlərini əks etdirən) hissələri tərcümə edərək göstərir ki, burada N.Nərimanov əslində dinə qarşı çıxmır, əksinə nadan xalq kütlələrinin fanatizmini onların həqiqi Allahdan uzaq düşmələri ilə izah edir və bu fikrində də qalır, çünki din əleyhinə kitabçalar buraxılarkən əsərdə düzəliş etmək təklifindən boyun qaçırıb. Qəribə görünsə də, mənfur niyyətinə və kinayəsinə rəğmən, “şərhçi”nin povesti doğru anladığını demək olar.
N.Nərimamovun dini fəlsəfi mənalandırmasının kökündə müstəsna olaraq Allahın dünyaya immanentliyi məqamına istinad edən vəhdəti-vücud konsepti durur. O, əsərlərində (“Pir”, “Bahadır və Sona”da, bir çox məqalə və çıxışlarında) vəhdəti-vücudu sufi mistisizmi ruhunda təfsir edir: Allah dünyadadır, yaratdıqlarında təzahür edir. Allahı dərk etmək üçün Onun lütfünü, mərhəmətini, sevgisini həmin təzahürlərdə görməyi, düşünməyi, hiss etməyi bacarmalısan və deməli, sevməlisən. Allahı sevmək onun yaratdıqlarını sevmək, qayğısına qalmaq, qorumaqdır. Mərhəmətli, rəhimli Allah qarşısında dinindən, irqindən, milliyyətindən, ictimai mənşəyindən asılı olmayaraq bütün insanlar, xalqlar bərabərdirlər. Hər bir xalqın öz məsləyi ilə yaşamağa, özünəməxsusluğunu qorumağa haqqı var, lakin bu, xalqların ümumi vəhdətinə, dostluq və əməkdaşlığına xələl gətirməməlidir, zira, divanə Sonanın təkrarladığı sözləri xatırlayaq: “Allah bir... Qanun bir... Məqsəd bir... Yol bir...”. Allahı tanımaq yaxşılıq etməkdir, xeyirxahlıqdır, insanları, xalqları birləşdirmək, geriliyi, zülmü, istibdadı, istismarı aradan qaldırmaq, elmə, mədəniyyətə, inkişafa yol açmaq deməkdir”.
Müasir dünyada dinin qlobal proseslərə təsirindən dolayı müxtəlif aspektlərdən öyrənilməsinin zəruriliyi şübhə doğurmur. Mədəni və sosial fenomen, insanları, xalqları birləşdirə bilən mürəkkəb sistem olaraq dinin dərkində Nəriman Nərimanovun mənəvi təcrübəsi, onun demokratik və humanist ideyaları çox faydalı ola bilər. Bunun üçünsə, zənnimcə, mütəfəkkirin əsərlərinin hermenevtik yanaşmada, tarix və müasirlik baxımından yenidən və obyektiv oxunuşuna ehtiyac var.
"Respublica-news.az"
AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun
şöbə müdiri, fəlsəfə elmləri doktoru.
Azərbaycan mütəfəkkiri, görkəmli yazıçı, publisist, dövlət xadimi Nəriman Nərimanov bütün həyatını xalqının azadlığı və tərəqqisi işinə həsr etmişdir. Xalqının savadlanması, maariflənməsi, elmin nailiyyətlərinə yiyələnməsi, dilinin, dininin inkişafı, özünü başqalarından seçib ayıran, xüsusi məsləki olan millət kimi formalaşması, vətənin azadlığı, müstəqilliyi, sosial, iqtisadi, siyasi, mənəvi tərəqqisi problemləri əsərlərinin daimi mövzusudur. Din də həmin problemlərdən biridir. O, ilk dram əsəri “Nadanlıq”dan başlamış, ömrünün sonunda yazdığı, əlyazması arxivdə saxlanılan “Elmi kommunizmi düşünmək üçün yol” fəlsəfi əsərinə qədər, həmçinin publisistikasında din fenomenini ən müxtəlif aspektlərində işıqlandırmış, onun cəmiyyət həyatına təsirini, insan, dövlət, millət, elmlə əlaqəsinə münasibət bildirmişdir. Bu maraq və diqqət təsadüfi deyildi, tez-tez təkrarladığı “müsəlmanın bütün həyatı dinlə bağlıdır” mülahizəsindən irəli gəlirdi. Qeyd etməliyəm ki, mütəfəkkirin dinin müsəlman xalqlarının həyat-məişətində tutduğu yeri, dindarlara yanaşma üsulları, vicdan və dini etiqad azadlığı haqqında fəlsəfi fikirləri bu gün də elmi-nəzəri və əməli dəyər-əhəmiyyətini saxlayır.
Sovet dövrü elmi ədəbiyyatında N.Nərimanov “mübariz ateist” kimi təqdim edilərək, dinə münasibəti təhrif olunmuşdu. Ateizm konseptini rəhbər tutan tədqiqatçılar onun baxışlarını süni surətdə rəsmi ideologiyaya uyğunlaşdırıb, mövhumat və fanatizm, mürtəce din xadimləri əleyhinə çıxmasını ümumiyyətlə dinə mənfi münasibəti kimi qələmə verir, həmin konseptə açıq-aydın uyğun gəlməyən, məsələn, islam dinini dəyərləndirən fikirlərinin üzərindən sükutla keçir və yaxud bunları barışdırıcı mövqe, maarifçi baxışlarındakı məhdudluq kimi tənqid edirdilər. Belə “məhdud” məqamları “taktiki mülahizələr”lə əsl əqidəsini gizlətməsinə yozanlar da vardı. Təəssüf ki, onun “ateistliyi” barədə “yozmalar”ın mənfi təsiri 90-cı illərdə özünü göstərmiş, hətta indinin özündə də bəzən mütəfəkkirin əleyhinə istifadə edilir. Halbuki N.Nərimanov dini ümumbəşəri mənəvi dəyər olmaqla bahəm, milli özünəməxsusluğun, ictimai mənlik şüurunun mühüm tərkib hissəsi hesab edirdi. Onun insanların etiqad və inamına, dini hisslərinə daima həssaslıqla, hörmətlə yanaşması, sovet hakimiyyətinin ilk illərində bu sahədə yol verilən pozuntulara, inzibatçılığa qarşı qətiyyətlə mübarizə aparması, dindarlara arxa durması arxasında əslində adi humanizm deyil, həm də möhkəm əqidə, nəzəri-fəlsəfi fikir təməli dururdu.
Bu baxımdan materialist, marksist N.Nərimanov və onun yaşlı müasiri, rus idealist filosofu, neokantçı A.İ.Vvedenskinin baxışları arasında yaxınlıq maraq doğurur. 1922-ci ildə, bolşeviklərin din və kilsə əleyhinə amansız mübarizə apardığı bir vaxtda A.İ.Vvedenskinin “Ateizmlə mübarizədə Allaha inamın taleyi” başlıqlı məqaləsi dövrün rus mətbuatı tərəfindən “top-tüfənglə” qarşılanmışdı. Məsələ onda idi ki, məqalədə ateizm də din kimi prinsip etibarilə sübut edilə bilməyən inam kimi səciyyələndirilirdi. Müəllif göstərirdi ki, ateizm də etiqaddır, yəni Allahın yoxluğuna etiqaddır və elmi cəhətdən əsaslandırıla bilməz. Belə ki, “... təbiətdə hər şeyi Allahın köməyi olmadan, yalnız təbiət qanunları ilə izah etmək olar, - hər şeyi, yalnız təbiətin və onun qanunlarının mövcudluğundan başqa”. Elm öz dəlilləri ilə Allahın varlığını da sübut etməkdə acizdir. Lakin Allaha inam psixoloji, əxlaqi və estetik amillərlə şərtləndiyindən həmişə olub, var və olacaq. Filosof buradan belə qənaətə gəlirdi ki, ateizmin insanların dini inamları ilə kəskin mübarizəsi onu həyata keçirənlərin istəyinin əksinə dini hissləri daha da gücləndirə bilər. Elə bu məqalədə Vvedenski marksist sosializmin bir çox tərəfdarlarının gələcəkdə “elmi sosializmin mübahisə doğuran şərtindən”, yəni “ateist şərtindən” azad olmağa çalışacaqlarını qabaqcadan söyləmişdi.
Maraqlıdır ki, burada söhbət gedən “ateizm” şərti N.Nərimanovun dünyagörüşündə heç vaxt olmamışdır. O, bədii, elmi əsərlərində, publisistikası və nitqlərində nəinki ateist təbliğatı və tərbiyəsi vəzifəsi irəli sürmüş, hətta əsərlərində “ateizm” kəlməsini belə işlətməmişdir. Fəaliyyətinin ilk dövrlərindən başlayaraq bir çox hallarda ictimaiyyətlə məscidlərdə görüşmüşdür. 1920-ci ilin mayında İnqilab Komitəsinə rəhbərlik etmək üçün Azərbaycana qayıdan N.Nərimanovun zəhmətkeşlər qarşısında ilk böyük çıxışı Təzəpir məscidində olmuşdu. Bütün bunlar onun xalqa yaxınlığından və həqiqi demokratizmindən də xəbər verir.
Mütəfəkkirin fəaliyyətinə dinə münasibət nöqteyi-nəzərindən baxdıqda görürük ki, burada xalqın yaradıcı qüvvələrini buxovlayan mövhumat və fanatizmin tənqidi ilə dinin humanist mahiyyətinə istinad, vicdan azadlığı ideya və prinsiplərinin müdafiəsi ilə ictimai şüurun mürəkkəb formalarından biri kimi dinin fəlsəfi dərki bir vəhdətdə birləşmişdir.
N.Nərimanova görə, din tarixi və fəlsəfi kateqoriyadır, o, cəmiyyətin müəyyən inkişaf mərhələsində yaranıb, bir çox allahlara, bütlərə sitayişdən vahid Allaha inama keçid etmiş, insanları əqidəcə birləşdirməklə, qəbilə-tayfa dağınıqlığını aradan qaldırmaqla müsbət, tərəqqipərvər rol oynamışdır. Din banilərini öz dövrlərinin inqilabçıları adlandırması bu səbəbdəndi. O, diqqəti dinlərdəki insan, cəmiyyət həyatı üçün dəyərli, faydalı olan tövsiyələrə yönəldir, bu zaman bəzi məqamlarda islam dinini başqa dinlərdən üstün tuturdu.
1910-cu ildə Həştərxanda nəşr olunmuş “Tibb və islam” əsərini xatırlayaq. Əsərdə N.Nərimanov həyat uğrunda canlılar arasında gedən mübarizədən, özünüqoruma instinktinin təzahürlərindən danışır, konkret təcrübə vasitəsilə “hifz-bədən”in canlı vücuda - insanlar da daxil olmaqla bütün canlılara məxsus xüsusiyyət olduğunu əsaslandırır. Daha sonra, islamda “hifz-bədən” məsələsinin çox geniş və dürüst əksini tapdığını göstərərək yazır: “Bizim təsəvvürümüzcə, təbiətə müvafiq gələn din ancaq islam hesab olunur. Peyğəmbərimiz insanın bədəninə xüsusi diqqət edibdir. Və insanın əxlaq-ətvarını düzəldirkən, ruhunu təmizlərkən yəqin edibdir ki, yalnız səhhət və afiyət (təmizlik) olan bir bədəndə ruh səhhət üzrə ola bilər”.
Kitabda tibb elmi ilə islam qanunlarının, o cümlədən onun namaz, oruc və s. kimi göstərişlərinin uyğunluğuna dair maraqlı fikirlər, faktlar çoxdur. Məsələn, islam dininin haram saydığı içkilərin “fəsad və zərərindən” minlərlə insanı hifz etdiyini vurğulayır. O yazır: “Xristian dövlətlərində, ələlxüsus rus dövlətində “obşestvo trezvosti”, yəni ayıqlıq cəmiyyətini ixtira etməklərinə siz özünüz şahidsiniz. Milyonlarla pul xərclənir ki, xalqı bu yaman bəladan xilas etsinlər, amma nə faydası, araq, şərab öz təsirini göstərir, milyonlarla həyat puç olur”, ailələr dağılır, uşaqlar yetim qalır. Başqa sözlə, spirtli içkilər insanların sağlamlığına ziyan vurmaqla qalmır, həm də onları ictimai, iqtisadi, mənəvi bəlalara düçar edir. Bu mənada N.Nərimanov içkiyə qadağan qoymasını islamın “insaniyyətə böyük xidməti” kimi qiymətləndirir.
Hələ əsrin əvvəllərində “Həyat” qəzetindəki (1906) məqalələrindən birində o, tarixə nəzər salaraq, bəşəriyyətin tərəqqisinin iki yolla: din yolu ilə və elm, idrak yolu ilə getdiyini bildirib göstərirdi ki, insan ağlı hər şeyi qavramaq qabiliyyətinə malikdir, onun üçün hədd-hüdud yoxdur, buna görə də “əgər fikir azaddırsa, din yolunda da, elm yolunda da tərəqqi mümkündür”. Lakin vaxtilə bəşəriyyətin tərəqqisinə yol göstərən din sonralar ruhanilərin bayağılaşdırma və yanlış təfsirləri ucbatından öz əzəli dəyərlərindən uzaq düşmüş, bir sıra hallarda cəhalət və geriliyin mühafizəçisi, zülm və istismar alətinə çevrilmişdir. Mütəfəkkir “yüz illərlə islamı qaranlıqda” tutub, “islamda olan azadəliyi basdırmaq”la elmin inkişafına və yayılmasına mane olan ruhanilərə müraciətlə yazırdı: “Ey şəriət və Quranın ehkamlarından bixəbər qalanlar! Dünya elmlərindən müsəlman balalarını məhrum etməyiniz! İslam əqli və təbii bir dindir, heç bir elmdən qorxmaz, çünki elm özü təbiət aləmindən alınmış bir meyvədir”.
N.Nərimanov göstərirdi ki, Quranda və şəriətdə təsbit edilmiş bir çox həyati məzmunlu, qiymətli mətləbləri ruhanilər təhrif etmişlər. Həştərxan müsəlman kommunistlərinin və məsul işçilərinin yığıncağındakı nitqində (28 dekabr 1918-ci il) keçmişi xatırlayaraq deyirdi: “Ruhanilərin vicdansızlığı və həyasızlığı o yerə çatırdı ki, islam dini banisinin “elmi oxuyun beşikdən qəbir evinə kimi” hədisini onlar öz bildikləri kimi təfsir etmişlər və edirlər: onlar deyirlər ki, elm sözü guya ruhani elmlər, şəriət mənasında işlənmişdir”.
N.Nərimanov, bir tərəfdən, dini nadan ruhanilərin qondarma mühakimələrindən qorumağa, təmizləməyə çağırır, digər tərəfdən, onların dünyəvi təhsilə cəlb edilməsini vacib sayırdı. Çünki “ruhanilər millətə lazımdır. Fəqət indi ruhanilərimiz yaman haldadır, divarın o tərəfində olan şeyləri görmürlər, millət nə ilə tərəqqi etməyini bilmirlər, ... ona görə vaxtında zəmanəyə müvafiq, millətə lazım olan qulluğu etməyi bacarmırlar”. Yeri gəlmişkən, ruhani təhsilinin vacibliyi barədə bu fikir, o vaxtdan indiyədək bu istiqamətdə xeyli işlər görülməsinə baxmayaraq, aktuallığını itirməyib.
N.Nərimanovun fikrincə, din millətin tənəzzülünə səbəb olmamalıdır, çünki onu yaradan da camaatın, xalqın özüdür. Cəmiyyət inkişaf etdiyi kimi, islam dini də inkişaf etməlidir, başqa sözlə, onda müəyyən islahatların aparılması zəruridir. “Bahadır və Sona” əsərinin qəhrəmanının Almaniyada protestantlığın banisi Martin Lüteri xatırlaması əbəs deyildi: “Xristian dinini intişar edənlər bir Lüterin çıxmağına səbəb olan kimi müsəlman aləmi də öz Lüterini gözləyir. Bu Lüter gəlib də deyəcək: insan daima tərəqqi yolunda yaşayarkən onun məişəti və ağlı müəyyən, həmişəlik bir qanuna kifayət edə bilməz”.
Mütəfəkkir, ümumiyyətlə dinə deyil, dində inkişaf və tərəqqini ləngidən donmuş ehkamlara qarşı çıxır, sürətlə dəyişib yeniləşən dünyada onların müasir gerçəkliyə, ictimai münasibətlərə uyğunlaşdırılmasını istəyirdi. Bu məqam islama münasibətdə N.Nərimanovun baxışlarını panislamistlərinkinə yaxınlaşdırır. Onun mülahizələri, məsələn, məşhur islam ideoloqu Cəmaləddin Əfqaninin fikirləri ilə qəribə şəkildə səsləşir. Əfqani də müsəlman üləmalarının elmləri - müsəlman elmləri və Avropa elmləri deyə iki yerə bölüb, “camaatı xeyirli elmlərin mənimsənilməsindən çəkindirmələrini” tənqid edirdi. Əfqaniyə görə, dünyəvi elmləri qadağan edənlər özlərinin düşündükləri kimi heç də islamı mühafizə etmirlər, tam əksinə, onun düşmənləridirlər. Çünki: “Elmə və mədəniyyətə ən yaxın və ən doğma din islam dinidir. Elm və maarifin inkişafı ilə islam qanunları arasında heç bir ziddiyyət yoxdur”. O, müsəlmanlarda mənəvi inkişafın baş tutmamasını dini başçılarının elmi biliklərə yiyələnməmələri, elmi dəlillərdən baş çıxara bilməmələri, Quranın yanlış təfsirləri ilə izah edərək yazırdı: “Məsələyə diqqətlə yanaşdıqda aydın olur ki, müsəlman aləminin tənəzzülü, pozuqluğu əvvəlcə din başçılarında, üləmalarda əmələ gəlmiş, sonra ümmətə sirayət etmişdir”. Əfqani “Quranın həqiqi ruhunun azadxah”lığını, həm müasirliyə uyğunluğunu vurğulayır, inanırdı ki, tarixi təkamül və inkişaf prosesində islam dini nadan və cahil təfsirçilərin ona etdikləri əlavələrdən təmizlənəcək: “...bir müsəlman ziyalısı və alimi Avropa demokratik məfkurələrinə tamam aşina olsa, o, Quranın təlimlərinə əsaslanaraq xalqı müasir mütərəqqi demokratik məfkurələrlə tanış edə bilər. Bu iş isə Lüterin üzləşdiyi maneələrlə üzləşməz”. Əslində Nərimanov da Əfqani kimi xalq arasında müəyyən mənada həmin işi görürdü.
N.Nərimanov panislamistlərin müxtəlif ərazilərdə yaşayan, müxtəlif iqtisadi, ictimai-siyasi inkişaf yolu keçmiş xalqların islam bayrağı altında vahid millət halında birləşə biləcəyi haqqında fikirlərini xülya sayırdısa da bir çox başqa məsələlərdə onlarla həmrəy olmuşdur. O, panislamistlərin məhz “kənardan olan zorakılığa (yəni Avropa ölkələrinin zorakılığına) qarşı çıxmaq, islamın qanunları ilə yaşamaq istəyi”ni bu cərəyanın əsas vəzifəsi kimi səciyyələndirib, təqdir edirdi. Düşünürdü ki, bu müddəalar xalqların öz müqəddəratını təyin etməsinin tərəfdarı kimi Sovet hakimiyyəti üçün məqbuldur. Odur ki, onu panislamizmdən qorxmamağa çağırır, müsəlman ölkələrində antiimperialist xarakter daşıyan milli azadlıq hərəkatlarına kömək etməyə təşviq edirdi.
N.Nərimanov üçün azadlıq və tərəqqi yollarında eyni dinə etiqad edən millətlərdən hər birinin öz Mənini, orijinallığını qoruyub saxlaması vacib şərtdir. Bunun üçün xalq özünü dərk etməli, tanımalıdır ki, özünə uyğun inkişaf yolunu müəyyənləşdirə bilsin. Bu yol isə ümumi ideala zidd deyildir. “Yeni iqbal” qəzetinin 5 yanvar 1916-cı il tarixli sayında dərc olunmuş “Dərdlərimizin əlacı” məqaləsində yazırdı: “Müsəlmanlar üçün müqəddəs bir məslək həqiqəti-islam nə olmağını bilməkdir. Müdam tərəqqi, müdam gərdişlə mübarizə, haman mübarizənin vasitəsilə gizlin xəzinələri meydana gətirmək, yəni insaniyyətə xidmət - bundan ali və müqəddəs bir məslək, bundan artıq qüvvətli bir nicat yolu olmaz. Fəqət bir dinə qulluq edən bir çox tayfaların özlərinə məxsus məsləkləri ola bilər. Çünki din bir çox tayfaları bir nöqtədə birləşdirərsə, hər bir tayfaya məxsus bir çox adətlər haman tayfaları bir-birindən ayırar. Ona binaən hər bir tayfa və millətin məxsusi bir məslək, bir ideal dalınca yeriş etməyi də təbiidir.
Fəqət bir millətə məxsus məslək ümumi ideal üçün bir yoldur. Məsələn, ümumi ideala çatmaq üçün, yəni insaniyyətə xidmət etmək üçün millətə lazımdır özünü tanısın. Bir millət özünü tanımaz isə, özü ilə qeyrisinin fərqini düşünməyə qadir olmaz isə, xüsusi məsləki dalınca yeriş edə bilməz. Bu yolda yeriş etməz isə, ümummüqəddəs məslək nə olmağını da düşünməz”.
İslam həqiqətləri dedikdə N.Nərimanov islamın elmin inkişafına, insanlar və tayfalar arasında birliyə kömək edən müddəalarını əsas götürür. Göstərir ki, eyni dindən olan xalqların hərəsinin öz idealı, məqsəd-məramı ola bilər və azadlığa, tərəqqiyə aparan bəşəri ideyalar, ideallar müxtəlif xalqların ideallarının zəminində yaranır.
N.Nərimanov cəmiyyətdə hər hansı bir əqidənin, istər din, istərsə də hər hansı bir başqası, məsələn, bolşevizm ideyası olsun, hegemonluğunda millətin özünəməxsusluğu üçün təhlükə görürdü. Keçən əsrin 30-cu illərində M.S.Ordubadi N.Nərimanovla söhbətlərini xatırlayaraq üstüörtülü şəkildə onun məhz sonuncuya münasibətdə belə bir mühüm müddəasına diqqəti cəlb edərək yazırdı: “O deyirdi: Dünyada bir əqidənin hakim olması milliyyətin orijinallığını itirmək deməkdir. Çünki əqidənin milli adət və milli mədəniyyət üzərində böyük bir təsiri ola bilər”.
N.Nərimanovun humanizmini əks etdirən bu fikirlər onun vicdan azadlığına münasibətinə də xasdır. Onun vicdan azadlığının şərhi 1918-ci ildə Həştərxanda mollaların və tatar məktəbləri müəllimlərinin, həmçinin müsəlman kommunistlərinin və məsul işçilərinin yığıncaqlarındakı nitqlərində, “beşikdən başlamış qəbir evinə kimi başları şəriətə bağlı olan” müsəlmanlara yanaşma üsulları barədə məqalə və məktublarında öz əksini tapmışdır. Burada o, çar zamanında başqa dindən olan xalqların sıxışdırıldığını, Nikolay keşişlərinin və missionerlərin müsəlmanlar arasında xristianlığı yaymasını və bu mənfur əməldə müsəlman ruhanilərinin pula, rütbəyə və vəzifəyə satılaraq çarizmə xidmət göstərmələrini konkret faktlarla tənqid edərək, dinin dövlət işlərinə və dövlətin din işlərinə müdaxiləsinin acı nəticələrindən bəhs edir. Rusiya Xalq Komissarları Sovetinin “Kilsənin dövlətdən və məktəbin kilsədən ayrılması haqqında” dekreti ilə əlaqədar göstərirdi ki, vətəndaşların dinə etiqad etməsi və ya etiqad etməməsi azad olmalıdır. Dini mənsubiyyətə, etiqada görə insanlar və xalqlar arasında hər cür nifrət və ədavət yolverilməzdir.
“Bəs kilsəni dövlətdən ayırmaq nə deməkdir?” sualına N.Nərimanovun cavabı qətidir: “Bu ancaq o deməkdir ki, kilsəni, dini dövlətin təsirindən azad etmək lazımdır. Bu o deməkdir ki, ruhanilər: mollalar, keşişlər kənardan heç bir təsir olmadan dini, şəriəti təbliğ etsinlər. Kilsəni dövlətə tabe etmək mollalara, keşişlərə pul, qızıl, vəzifə, rütbə verib satılmaz və alınmaz əsl dinin tələblərini deyil, dövlətə lazım olan şeyləri təbliğ etməyə məcbur etmək deməkdir. Din, iman azad olmalıdır. İman şəxsi bir işdir: onu satmaq və almaq olmaz, zorla bir adamı bir dinə gətirmək olmaz”. Mütəfəkkirin dekret haqqında mülahizələrinə hər bir dində ümumbəşəri dəyərləri nəzərə almaqla onlara hörmətli münasibətin təbliği xasdır, başqa sözlə, o, müasir dillə desək, tolerantlıq, yəni dözümlülük prinsiplərini rəhbər tuturdu. Bu, dekretin məktəbin kilsədən ayrılması tələbinin izahında xüsusilə aydın görünür. O, uşaqların ruhani tərbiyəsini dövlətin təzyiqi altında pozulmuş ruhanilərə tapşırmağı yolverilməz hesab edir və bu barədə yazır: xristian ruhaniləri “Yaxın adamı, özünü sevən kimi sev” ideyasını təbliğ etmək əvəzinə, talançılıq ideyasını təbliğ edirdilər... Bizimkilər nə edirdilər? İsanı böyük nəbi, böyük peyğəmbər olaraq tanıyırdılar, onun ümmətini isə kafir adlandırırdılar. Yəhudi xaxamları da bizimkilərdən dala qalmırdılar. Yox, Şura hökumətində buna dözmək olmaz. Şura məktəbinin vəzifəsi uşaqlara sosializm-qardaşlıq ruhunda, bərabərlik və azadəlik ruhunda tərbiyə verməkdir”.
Lakin vicdan azadlığı elan edən dekretin həyata keçirilməsində yol verilən əyintilər, nöqsanlar N.Nərimanovu ciddi narahat edirdi: “məsul vəzifələrdə olan bəzi yoldaşlar müsəlman camaatının dini nəzəriyyatındakı və məişətindəki xüsusiyyətləri başa düşmürlər və mən deyərdim, hətta bununla hesablaşmaq istəmirlər...”. İradı ilə əlaqədar o, 20 il əvvəl yazdığı “Nadir şah” faciəsində “yeritmək” istədiyi fikri yada salır: “dövlət qanun nəşr etməkdən əqdəm, öz rəiyyəti olan millətlərin məişətini, adətlərini və dinini, gərəkdir, öyrənsin”. Bu isə açıq-aşkar xalqların psixologiyasını, dinin onların həyatında tutduğu mühüm yeri, mövqeyi nəzərə almayan dekretin tənqididir. N.Nərimanov dinə qarşı çıxanların nəzərinə çatdırırdı ki, ərzağın çatışmaması, qıtlıq zəhmətkeşləri acıqlandırır, yaranmış vəziyyətdən narazı salır və onlar yeganə təsəllini Allaha, dinə inamda tapırlar. “Müsəlmanların həyatında bu məsələ... incə və ciddidir...” deyə kommunistlərə bir daha xəbərdarlıq edirdi ki, dinə saymazyana və qeyri-ciddi münasibət bəsləmək olmaz. Din barədə hətta hər bir sözə, hər bir kəlməyə diqqət vermək lazımdır, məsələn, “məktəblərdə Quran lazım deyil” demək özü barıt anbarına od vurmağa bərabərdir. Bu narahatlıq bir də ona görə idi ki, oyanmaqda, imperializmə qarşı mübarizəyə qalxmaqda olan Şərqdə gənc Sovet dövlətinə ümidlə baxanlar bu siyasəti başa düşməzlər. O, kilsənin dövlətdən və məktəbin kilsədən ayrılması haqqında dekretin icrasında yol verilmiş keçmiş səhvlərdən ciddi nəticələr çıxarılması lüzumunu göstərir, dekretin həyata keçirilməsində ərzaq məsələsinin qaydaya salınması, xırda alverə yol verilməsi ilə yerli xalqların rifahının yüksəldilməsini, eyni zamanda quruculuq işlərinə cəlb edərək onların ictimai vəziyyətinin dəyişdirilməsini vacib sayırdı.
N.Nərimanovun bütün cidd-cəhdlərinə baxmayaraq, Sovet Rusiyasında olduğu kimi, Azərbaycanda da vicdan azadlığı prinsipləri kobud şəkildə pozulurdu. Bu pozuntular haqqında onun MK-ya, İ.V.Stalinə “Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair” adlı məşhur məruzə-məktubunda (1923) da konkret faktlar əksini tapıb. Xatırladım ki, N.Nərimanovun siyasi xadim, dövlət başçısı kimi böyük cəsarətinin, tarix və xalqı qarşısında məsuliyyət və uzaqgörənliyinin ifadəsi olan bu qiymətli tarixi sənəddə Mərkəzin yarıtmaz siyasəti, xüsusilə Azərbaycandakı əlaltıları vasitəsilə həyata keçirdiyi “...məlum proqram üzrə ... Azərbaycanı simasızlaşdırmaq, öz miskin məqsədləri üçün onu gücdən salmaq” siyasəti dəlillərlə ifşa edilir.
Məruzənin bir yerində N.Nərimanov hiddət və qəzəbini gizlətməyərək 1922-ci ildə onun Bakıda olmamasından istifadə edib, Kirov və Mirzoyanın göstərişi ilə Balaxanıda dindarların imam Hüseynin matəm yürüşünün silah gücünə dağıdılması haqqında yazırdı: “Burada mərkəzin nümayəndəsi Kirov başını itirdi. Dinə qarşı materialist kimi çıxış etmək bir şeydir, bu mərasimləri qadağan etmək məqsədilə silahlı qüvvə tətbiq etmək başqa şey”. Sonra o, fikrini tamamlayaraq xəbərdarlıq edirdi: “Nə qədər ki, bu dindar kütlənin inkişaf səviyyəsini yüksəltmək yolu ilə onun bu matəm günlərinə mömin olan, lakin özünə işgəncələrdə iştirak etməyən hər hansı ziyalı müsəlman kimi yanaşmalarına nail olmamısınız, elə də olacaqdır”. Əslində N.Nərimanov özü belə bir “ziyalı müsəlman” örnəyi idi. Onun sərəncamı ilə, öz sözləri ilə desək, “insanlar çiy su içib cürbəcür xəstəliklərə mübtəla olmasınlar, çay içsinlər” deyə 1920-ci ildə aclıq zamanı matəm yürüşündə iştirak edən zəif düşmüş dindar fəhlələrə qənd paylanılmışdı.
Məruzədə o, insanların dini hissləri ilə oynamağın, heysiyyətinin təhqir edilməsinin həm insani, həm siyasi cəhətdən yolverilməz olduğunu bəyan edirdi. Fars fəhlələrinin iclaslarından birində İmam Hüseyni qorxaq adlandırıb onların məzəmmətinə tuş gələn Azərbaycan Respublikasının başçısı Ağamalı oğlu və onun timsalında bir çox satqın kommunist rəhbərləri ifşa edərək yazır: “ ...Qorxaq o deyil ki, yetmiş nəfər pis silahlanmış adamla on dəfə artıq qüvvətli olan düşmənlə döyüşür, odur ki, sol qrupdan qorxub işin əsl vəziyyətini bildirmir və bununla partiya üzvlərini aldadır, onları fəhlə-kəndli respublikasında qırmızı əsgər güllələrindən qanı tökülən fəhlələrə qarşı silahlandırır. Qorxaq odur ki, vəzifəsindən ötrü alçaqcasına yalan danışır, lakin İmam Hüseyn tabe olsun və vicdanını qızıla satsın deyə, Yezid bütöv bir vilayəti idarə etməyi ona təklif edirdi. O bunu etmədi, həlak oldu”.
Yeri gəlmişkən, məruzənin araşdırılmasını N.Nərimanov üzərində divan kampaniyasına çevirən yoxlama komissiyası yuxarıdakı faktları da diqqətsiz buraxmadı. Daş ürəkli fəhlə-kəndli rəhbərləri onun qıtlıq vaxtı məhz “Şaxsey-vaxsey iştirakçılarına” qənd verməsini və bu mərasimi “tarixi-nəzəri təməl üzərinə keçirib İmam Hüseynin timsalında Azərbaycanda kommunistlərin “sol” qrupu əleyhinə haqq işi uğrunda mübarizə aparan bir şəxsiyyət təsvir etməsini” dini təbliğat, fanatizmə himayə kimi qiymətləndirdilər. Onun din əleyhinə əsərlərdən hesab edilən “Pir” povesti də tənqid hədəfinə tuş gəldi. Komissiyanın iclaslarından birində məruzədə antiazərbaycan fəaliyyəti ifşa edilən Ruhulla Axundov bu əsəri özünümüdafiə üçün, “liberal, liberal müsəlman” N.Nərimanovun “nə kommunizmi, nə də Sovet hakimiyyəti prinsipini həyata keçirmək iqtidarında olma”dığına nümunə kimi yada salmışdı. “Rus yoldaşların” anlaması üçün povestdən bəzi (müəllifin azanın musiqisini, sözlərinin mənasını sevməsi, hər şeyin Allah tərəfindən yaradılması haqqında fikirlərini əks etdirən) hissələri tərcümə edərək göstərir ki, burada N.Nərimanov əslində dinə qarşı çıxmır, əksinə nadan xalq kütlələrinin fanatizmini onların həqiqi Allahdan uzaq düşmələri ilə izah edir və bu fikrində də qalır, çünki din əleyhinə kitabçalar buraxılarkən əsərdə düzəliş etmək təklifindən boyun qaçırıb. Qəribə görünsə də, mənfur niyyətinə və kinayəsinə rəğmən, “şərhçi”nin povesti doğru anladığını demək olar.
N.Nərimamovun dini fəlsəfi mənalandırmasının kökündə müstəsna olaraq Allahın dünyaya immanentliyi məqamına istinad edən vəhdəti-vücud konsepti durur. O, əsərlərində (“Pir”, “Bahadır və Sona”da, bir çox məqalə və çıxışlarında) vəhdəti-vücudu sufi mistisizmi ruhunda təfsir edir: Allah dünyadadır, yaratdıqlarında təzahür edir. Allahı dərk etmək üçün Onun lütfünü, mərhəmətini, sevgisini həmin təzahürlərdə görməyi, düşünməyi, hiss etməyi bacarmalısan və deməli, sevməlisən. Allahı sevmək onun yaratdıqlarını sevmək, qayğısına qalmaq, qorumaqdır. Mərhəmətli, rəhimli Allah qarşısında dinindən, irqindən, milliyyətindən, ictimai mənşəyindən asılı olmayaraq bütün insanlar, xalqlar bərabərdirlər. Hər bir xalqın öz məsləyi ilə yaşamağa, özünəməxsusluğunu qorumağa haqqı var, lakin bu, xalqların ümumi vəhdətinə, dostluq və əməkdaşlığına xələl gətirməməlidir, zira, divanə Sonanın təkrarladığı sözləri xatırlayaq: “Allah bir... Qanun bir... Məqsəd bir... Yol bir...”. Allahı tanımaq yaxşılıq etməkdir, xeyirxahlıqdır, insanları, xalqları birləşdirmək, geriliyi, zülmü, istibdadı, istismarı aradan qaldırmaq, elmə, mədəniyyətə, inkişafa yol açmaq deməkdir”.
Müasir dünyada dinin qlobal proseslərə təsirindən dolayı müxtəlif aspektlərdən öyrənilməsinin zəruriliyi şübhə doğurmur. Mədəni və sosial fenomen, insanları, xalqları birləşdirə bilən mürəkkəb sistem olaraq dinin dərkində Nəriman Nərimanovun mənəvi təcrübəsi, onun demokratik və humanist ideyaları çox faydalı ola bilər. Bunun üçünsə, zənnimcə, mütəfəkkirin əsərlərinin hermenevtik yanaşmada, tarix və müasirlik baxımından yenidən və obyektiv oxunuşuna ehtiyac var.
"Respublica-news.az"