02.07.2019, 12:58 - Baxış sayı: 1404
Hilmi Ziya Ülkən orta əsr Şərq fəlsəfəsi tarixi haqqında
Aytək Zakirqızı (Məmmədova)
AMEA-nın Fəlsəfə İnstitutu fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, aparıcı elmi işçi
Açar sözlər: Hilmi Ziya Ülkən, fəlsəfə, Şərq peripatetizmi, sufizm, din
Ключевые слова: Хильми Зийа Улькен, философия, Восточный перипатетизм, суфизм, религия
Key words: Hilmi Ziya Ulken, philosophy, Eastern Peripateticism, sufism, religion
Türkiyənin görkəmli mütəfəkkiri, Ord.Prof. Hilmi Ziya Ülkənin (1901-1974) fəlsəfə tarixinə həsr edilmiş əsərlərində orta əsr Şərq fəlsəfəsi tarixi məsələləri, bu dövrdə yaşamış Şərq filosoflarının təlimləri geniş şəkildə öz əksini tapmışdır. Alimin yaradıcılığında peripatetizm, işraqilik, sufizm, fiqh, kəlam və başqa təlimlər, eləcə də bu təlimlərin nümayəndələri haqqında məsələlər mühüm yer tutur.
Prof.Dr. Arslan Kaynardağ Türkiyədə Şərq fəlsəfəsi tarixinin araşdırılması ilə əlaqədar məsələlərdən bəhs edərkən Ord.Prof. İsmail Hakkı İzmirlinin (1869-1946) xidmətini xüsusilə qeyd etmişdir. Tədqiqatçı İstanbul Universiteti Ədəbiyyat Fakültəsində yaradılan İslam fəlsəfəsi kafedrasının hocası olan, professor İsmail Hakkı İzmirlini Türkiyədə ilk İslam fəlsəfə tarixçisi kimi təqdim etmiş, çağdaş fəlsəfə cərəyanları ilə də maraqlandığını yazmışdır. İsmail Hakkı İzmirlinin və Hilmi Ziya Ülkənin xid¬mətlərini müqayisə edən Arslan Kaynardağ yazmışdır: “Bununla birlikdə, bizdə İslam fəlsəfəsinə çağdaş baxışı gətirən, onu bütün ölçüsü ilə götürüb dərs keçən, kitab və məqalələr yazan əsl elm adamımızın Hilmi Ziya Ülkən olduğunu söyləmək lazımdır. Türkiyədə İslam fəlsəfəsi düşüncəsindəki cərəyanları təkcə fəlsəfə bucağından götürərək dəyərləndirən ilk mütəfəkkirimiz odur. Mövzuya çağdaş və tamamlıq anlayışı ilə yaxınlaşan Hilmi Ziya Ülkən Şərq ilə Qərb, İslam ilə Avropa fəlsəfələri arasındakı təsirin və bənzəmələrin üzərində duraraq bizdəki ilk İslam düşüncəsi tarixini yazmış, onun başlanğıcından gü¬nümüzə qədərki inkişafını tədqiq etməyə çalışmışdır” [5, VII-VIII].
Hilmi Ziya Ülkən İslam aləmində yaranan elmin, mədəniyyətin və fəlsəfi fikrin özünəməxsusluğunu, dünya elm və mədəniyyəti ta¬rixindəki yerini hərtərəfli şəkildə göstərmişdir. Mütəfəkkir İslam aləminin fəlsəfəsinin Yunan fəlsəfəsi ilə Avropa fəlsəfəsi arasında körpü vəzifəsini daşıdığını yazarkən ilk öncə İslam fəlsəfəsinin Yunan düşüncəsinin bəsit bir davamı olmadığını, tərcümələr və açıqlamalarla (şərhlərlə) yanaşı orijinal əsərlər də qələmə alındığını qeyd etmişdir. Sonrakı mərhələlər haqqında türkiyəli alim bildirmişdir ki, filosoflar (əl-fəlasifə) deyə tanınanların xaricində kəlamçılar, sufilər, hətta hüquqşünaslar (füqəha) arasında da filosof sayılanlar vardır ki, bunların bir çoxu Qərb dünyasında tanınmamışdır; əsl fəlsəfə cığırları içində də bəziləri latıncaya çevrilməmiş və yaxın illərə qədər Qərbdə tanınmamışdır. Bu qeydlər nəzərə alındıqda İslam fəlsəfəsinin bütövünü yunanla müasir Avropa düşüncəsi arasında körpü vəzifəsini görmədiyi anlaşılır [6, 1].
Hilmi Ziya Ülkən Aristotelin məşşai məktəbinin (peripateticiens) gəzişənlər deyə tanındığını, Şərqdə “məşşai” deyilincə yalnız Aristotel deyil, Platonunda da onunla birlikdə qəbul edildiyini xatırlatmışdır. Alim orta əsr Şərq filosoflarından, peripatetizmin məşhur nümayəndələrindən – Kindi, Farabi, İbn Sina, Bəhmənyar və başqalarının irsini hərtərəfli şəkildə araşdırmışdır.
Latın aləmində Alkindus deyə tanınan Əbuyusif Yəqub ibn İshaq Kindinin düşüncə tarixindəki xidmətləri barədə məsələlər H.Z.Ülkənin yaradıcılığında mühüm yer tutur. Alim yazır ki, Yəqub Kindi İraqda yerləşən Kində ərəb qəbiləsindəndir. O, Bağdadda yetişmiş ilk ərəb filosofudur. Bütün əski fəlsəfə tərcümələrini gözdən keçirdi və düzəltdi. Aristotelin əsərlərini tamamladı. 150-yə qədər əsər və şərh yazmışdır [6, 43].
Hilmi Ziya Ülkənin fikrincə, Abbasilərin parçalanmağa başladığı bir dövrdə Əbunəsr Farabinin yaşamış, müxtəlif bəyliklər İslam İmperiyasının məntəqələrində kiçik elm mərkəzləri meydana gətirmişdir. Bağdad artıq təkcə fikir mühiti deyildi, onun yanında Hərran, Hələb, Şam, Buxara kimi elm mərkəzləri yaranmışdı. Məhz Farabini Orta Asiyada meydana çıxaran amil budur [7, 175].
Mütəfəkkir Farabinin 870-ci ildə Buxarada doğulduğunu qeyd etmişdir. Lakin mənbələrin bəzisində Farabinin doğum tarixi 873-cü il, bəzisində isə 874-cü il kimi göstərilmişdir. HZ.Ülkən Fara-binin atasının tövsiyyəsi ilə öncə Bağdadda hüquq təhsili aldığını, ölkəsində qazi kimi çalışdığını, lakin fəlsəfəyə göstərdiyi marağa görə qazilikdən imtina edərək, fəlsəfə ilə, eləcə də zəmanəsinin bütün elmləriylə məşğul olduğunu yazmışdır. Əbunəsr Farabi haqqında mənbələrdə əfsanəylə qarışık faktların çoxluğunu qeyd edən türkiyəli mütəfəkkir mənbələrdə onun yetmiş dil bildiyinin göstərildiyini, əslində isə türkcə, ərəbcə, farscadan başqa bir də süryanicə bildiyinin təxmin edildiyini göstərmişdir [6, 51].
Mənbələrə əsasən müəyyən etmək mümkündür ki, Farabinin yetmiş dil bilməsindən söhbət gedərkən məlum dillərlə yanaşı, onun xüsusi, yəni müəyyən insanlar arasındakı dilləri bilməsi də nəzərdə tutulur. Məhz buna görə filosofun yetmiş dil bilməsi faktı göstərilmişdir.
Farabinin “o zamanın ensiklopedik təhsilinə görə fəlsəfə qrupuna daxil olan elmlərin hamısı ilə məşğul olmuşdu” fikrini bildirən Hilmi Ziya Ülkən qeyd edirdi ki, musiqi nəzəriyyələrinə dair mühüm əsərlər yazmışdır. Nəzəri həkimdi. Riyaziyyatla məşğul olmuşdu. Musiqidə yalnız müəllif deyildi; İslam–Türk musiqisinin təməllərini qurmuşdu. [7, 175]
Hilmi Ziya Ülkən Samanilərin alimləri himayə etmələri ilə tanındığını, Samani əmiri Nuh bin Samaninin Əbunəsr Farabini Buxaraya çağıraraq, bir ensiklopediya yazmasını istədiyini, filosofun bununla əlaqədar “İkinci təlim” (“ət-Talim əs-sani”) əsərini yazdığını, bunun da ilk İslam-Türk ensiklopediyası olduğunu bildirmişdir [6, 52].
Farabinin uzun müddət Buxarada qaldığını, fəqət yeni fəlsəfi araşdırmalar aparmaq üçün Bağdada getdiyini yazan Hilmi Ziya Ülkən göstərmişdir ki, Bağdadda siyasi anarxiyaya görə, uzun müddət qalmadı. Həmdani əmiri Seyfüddövlənin çağırması ilə əlaqədar Hələbə getmiş, həyatının son illərini orada geçirmiş və ən önəmli əsərlərini orada yazmışdı. Seyfüddövlə ilə Şam və Misir səfərlərində iştirak etdi. Şamda 950-ci ildə 80 yaşında öldü. Məzarı oradadır.
Bəzi mənbələrdə Əbunəsr Farabinin vəfat tarixi 957-ci il göstərilmişdir. Bəzi mənbələrdə isə Farabinin həlak olması yazılmışdır. Belə ki, Əbunəsr Farabi Şama gedərkən onun olduğu karvana yolda quldurlar basqın etmişlər. O, yayla ox atmaqda mahir olduğu üçün quldurlarla öldürülənə qədər vuruşmuşdur.
Farabini çox geniş biliyi olan ensiklopedist bir mütəfəkkir kimi qiymətləndirən Hilmi Ziya Ülkən onun Platonla Aristoteli uzlaşdırmağa çalışdığını yazmışdır. Burada fəlsəfə tarixçisi Əbunəsr Farabinin “İki filosof – Aristotel və Platon görüşləri arasında ümumilik”, “Fəlsəfəni öyrənməkdən qabaq nəyin müqəddimə verilməsi haqqında” əsərlərinin adlarını qeyd etmişdir. Türkiyəli alim Əbunəsr Farabinin İslam dünyasında məşşai məktəbinin ikinci qurucusu olması faktını göstərmişdir. Hilmi Ziya Ülkən sonra bildirir ki, Farabi əsərlərini olduqca dağınıq yazmışdır. Sistemini Leybinis kimi müxtəlif risalələr, aforizmlər halında vermişdir. Böyük kitabları, daha çox Aristotelin başlıca əsərlərinin açıqlanmasına aid olanlardır. Aristotelin kitablarını tam bir seriya halında haşiyə və şərh etməsi baxımından digər filosoflardan ayrılır [6, 52].
“Farabi fəlsəfəsinin üsulunun Aristotel məntiqi üzərində qurulmuş bir eklektizm” kmi dəyərləndirən Hilmi Ziya Ülkən qeyd etmişdir ki, Aristotel əsas olmaqla bu eklektizm Yeni Platonçuluq fikirləri İslami əqidələrlə uzlaşdırmağa çalışılmışdır [7, 179]. Türkiyəli alim Farabinin doktrinasının eklektik spiritualizm olduğunu yazmışdır: “Ona görə aləmin əsası mənəvidir. Bütün maddi hadisələri mənəvi və ruhi əsaslara endirməyə çalışır. Bu endirmə müxtəlif doktrinaları uzlaşdırmaqla yerinə yetirilir”. Farabinin eklektizminin əsasının Aristotelin təlimi təşkil etdiyini bildirən Hilmi Ziya Ülkən filosofun bu eklektik sisteminin izahı üçün görünüşdə Aristotelə məxsus elmlərin təsnifatını hazırladığını göstərmişdir: “Öncə elmləri nəzəri və əməli deyə ikiyə ayırır. Nəzəri elmlər: məntiq, təbiiyyat və metafizikadır. Əməli elmlər də əxlaq və siyasətdir. Fəqət bunları riyaziyyat və musiqi adını verdiyi bir qrup tamamlar” [7, 181].
Farabinin siyasətdə Platonun yolunu tutduğunu qeyd edən H.Z.Ülkən qeyd etmişdir ki, o, Platonun “Dövlət” dialoqunu başqa dialoqlarıyla tamamlar və İslam inancı ilə uzlaşdırır. Farabi siyasət-də bir növ utopistdir. Ayrıca o humanistdir. Onun yetkin dövləti bütün insanlığı əhatə edən bir dünya dövlətidir [6, 63].
Türkiyənin görkəmli mütəfəkkiri Hilmi Ziya Ülkən Əbunəsr Farabinin irsini hərtərəfli şəkildə nəzərdən keçirmiş, onun ya¬radıcılığını, dünyagörüşünü geniş formada işıqlandırmış, ensiklopedik alimin fəlsəfi təliminin, əsərlərinin Qərb ölkələrində filosoflara təsir etdiyini yazmışdır.
İbn Sina barəsində faktları bildirən mütəfəkkir yazmışdır: “Əbu Əli Hüseyn ibn Abdulla İbn Sina (980-1037) qərbdə Avicenna deyə məşhur olub fəlsəfə və tibb sahəsində islam aləmi qədər qərb orta əsrlərində əsrlərlə hökm sürmüşdür. Fəlsəfədə avicennizm cərəyanı bir çox böyük filosoflara təsirlər etdiyi kimi averrozm və tomizm ilə də mücadilə etmişdir. Fəqət tibb sahəsində rəqibsiz bir ustad olaraq yeni dövrə qədər davam etmişdir. … “Qanun”, “Şəfa”, “Nicat”, “Kitab ən-nəfs” kimi bəzi əsərləri bir çox düzəltmələr və tənqidlərlə yenidən tərcümə və şərh edilmiş, bununla onun qərb üzə¬rindəki təsiri olduqca uzun bir müddət sürmüşdür” [9, 301-302].
İbn Sinanın sistemini orta əsr fəlsəfəsinin xüsusiyyətini daşıdığını bildirən Hilmi Ziya Ülkən onda empirizmin və rasionalizmin bölünməz bir bütün təşkil etdiyini göstərmişdir. Türkiyəli alimin fikrincə, İbn Sina da Farabi kimi doqmatikdir, yəni bilginin qəti və aydın bəzi prinsiplərə əsaslandığını və bütün bilgimizin intuisiya ilə əldə edilən bu prinsiplərdən nəticə çıxarma yoluyla alınacağı fikrindədir. İbn Sina təcrübəyə böyük əhəmiyyət verməklə, bilgini hissiyyat və dərk ilə başlamaqla bərabər təcrübəni ağıldan kənarda görməz [6, 89].
Şərq peripatetklərin təlimi görkəmli ilahiyyat alimi, sxolast və mistik Əbuhamid Məhəmməd Qəzalinin (1059-1111) hücumlarına məruz qalmışdır. Hilmi Ziya Ülkən zamanının ən böyük kəlamçısı ki-mi təqdim etdiyi Əbuhamid Qəzalini sxolastik fəlsəfədə olduğu qədər təsəvvüfdə də tanındığını bildirmişdir. Əbuhamid Qəzalinin yaradıcılığında fiqh, kəlam və təsəvvüfə dair kitablar mühüm yer tutmuşdur. Şafii məzhəbinə mənsub Qəzali Şərq peripatetizminə qarşı mübarizəsinə, peripatetik filosoflarına hücumlarına baxmayaraq fəlsəfədə yeni bir cığır açmışdır. “Filosofları təkzib” əsərini 1095-ci ildə tamamlayan Qəzali bu¬rada Farabinin, İbn Sinanın və onların ardıcıllarının fəlsəfi fikirlərini ortodoksal islam mövqeyindən araşdırmış, peripatetik filosofları ittiham etmişdir.
Farabinin kəlamçılara böyük təsiri olduğunu bildirən türkiyəli alim Qəzalinin hər nə qədər ona və İbn Sinaya hücum etsə də, psixologiyasında və fəlsəfəsinin başqa qisimlərində ondan faydalandığını qeyd etmişdir. Hilmi Ziya Ülkənə görə, Fəxrəddin Razi, Farabinin determinist iradə nəzəriyyəsini təqlid etdi. Filosofun bəzi böyük alimlər üzərində də təsiri vardır. Məsələn, Nəsirəddin Tusi onun əxlaq görüşünə əsaslanaraq “Əxlaqi Nasiri” əsərini yazdı. Elm tarixində Farabidən ən çox təsirlənən tanınmış fizik İbn Heysəm olmuşdur. Farabi təsəvvüf təliminə də təsir etmişdir. Sonrakı təsəvvüf əhli onun psixologiyasından və mistik metafizikasından faydalandılar. Bu təsir başlıca sufi filosof Mühyiddin İbn Ərəbidə də görünür [6, 65-66].
Məlumdur ki, sxolastikanın əsas vəzifəsi fəlsəfi dəlillər vasitəsilə dinin ehkamlarını sübut edən dini–fəlsəfi təlimdir. İslam sxolastikası dedikdə isə əsasən kəlam nəzərdə tutulur.
AMEA-nın müxbir üzvü, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Zakir Məmmədov orta əsrlərdə fiqh “müsəlman hü¬qu¬qu”¬nun, kəlam isə “müsəlman sxolastikası, ilahiyyatı” mənasını daşımasına baxmayaraq, bu terminlərin arasında kəskin fərq qoyulmadığını, mütəkəllimlər (kəlamçılar – sxolastlar) eyni zamanda fəqih (hüquqşünas) olduqlarını yazmışdır [1, 59].
Hilmi Ziya Ülkən Əndəlüsdə məşşai fəlsəfəsindən bəhs edərkən ərəb filosofu İbn Baccənin (1170-1138) və İbn Rüşdün təlimləri ilə əlaqədar məsələləri işıqlandırmışdır. İbn Rüşd kimi İbn Baccə də Qəzalini tənqid etmişdir. Alim XI əsrdə Saraqosada doğulmuş, 1118-ci ildə Sevilyaya köçmüşdür. Peripatetik fəlsəfəni Fəsə gətirən ilk filosofdur. Fəlsəfəylə yanaşı tibblə, riyaziyyatla və astronomiya ilə də məşğul olurdu. Bir musiqi nəzəriyyəsi ilə də tanınmışdı. Məntiqə dair bəzi əsərlər yazmışdır. Türkiyəli alim İbn Baccənin Əndəlüsdə ilk İslam filosofu olsa da, ərəbcə ilk əsər qələmə alanın yəhudi filosofu İbn Qabirolun “Həyat qaynağı” əsərinin olduğunu xatırlatmışdır. Həmin əsər ibrani, daha sonra isə latın dillərinə çevrilmiş, İslam dünyasından çox Qərbdə məşhurlaşmışdı.
Əndəlüslü ərəb filosofu Əbülvəlid Məhəmməd ibn Əhməd İbn Rüşd (Averroes) (1126-1198) Əbuhamid Qəzalinin “Filosofları tək¬zib” traktatına qarşı “Təkzibi təkzib” (“Təhafüt ət-təhafüt”) kitabını yazmışdır. Qəzalinin əsərinin XI əsrdə, İbn Rüşdün əsərinin XII əsrdə qələmə alındığını xatırladan Hilmi Ziya Ülkən hər iki əsərin İslam düşüncəsinin birər şah əsəri kimi yanaşılmasının vacibliyini göstərmişdir.
İbn Rüşdün kreatsionizmdən (dünyanın ilahi hökm ilə xəlq edilməsi haqqında təlim) fərqli, səbəbiyyətə əsaslanan peripatetik təlimi, onun maddi aləmin əzəliliyi və əbədiliyi barədə doktrinasını mü-dafiə etdiyini yazan AMEA-nın müxbir üzvü Zakir Məmmədov bildirmişdir ki, Şərq peripatetikləri, eləcə də sufi-panteist və işraqi filosoflar ən ümumi ontoloji və qnoseoloji məsələlərdə dini dünyagörüşü ilə əlaqəni kəsdikləri, yalnız elmi dünyagörüşü mövqeyindən çıxış etdikləri halda İbn Rüşd öz fəlsəfi konsepsiyasında dini baxışların da müstəqil mövcudluğunu məqbul saymış, dünya fəlsəfəsi tarixində ikili həqiqət təliminin əsasını qoymuşdur [3].
İbn Rüşd xəlifə Əbdülmöminin göstərişi ilə 1153-cü ildə elm və mədəniyyət mərkəzi təşkil etmək üçün Fəsə getmişdir. Əndəlüslü mütəfəkkir İbn Tüfeyl (1110-1185) vasitəsilə xəlifə Əbuyəqub Yusiflə tanış olmuşdur. Hilmi Ziya Ülkən xəlifənin İbn Rüşdə münasibətindən belə bəhs etmişdir: Yunan filosofları və onların davamçıları İslam məşşailərindən ətraflı biliyi olan hökmdarla rahatca danışa bildi. Bu danışıqdan sonra hökmdar ondan Aristotelin əsərlərini tam şəkildə şərh etməsini istədi. O, xəlifə Əbuyəqub Yusifin şəxsi həkimi olmuş, əvvəlcə Sevilyada, sonra isə Kordovada qazi işləmişdir. Lakin belə hörmətlə qarşılandığı bir dövrdə fəlsəfi fikirlərinə görə hücuma məruz qalmışdır. İbadət etməsinə baxmayaraq dinsizlikdə ittiham edilmişdi. İbn Rüşd vəzifəsindən uzaqlaşmış, guşənişin həyata keçmişdi. Xəlifə Mənsur Kordovaya 1195-ci ildə gəlincə yenə İbn Rüşdə hörmətlə yanaşmışdı. Fəqət filosofun son illəri çox kədərli keçmişdi. Düşmənləri əleyhinə həcvlər yazmış, Lusena şəhərinə sürgün edilmişdi.
İbn Rüşd fəlsəfə tarixində ikili həqiqət təliminin banisi kimi məşhurdur. Hilmi Ziya Ülkən onu Aristotelin ən böyük şərhçisi olduğunu bildirərkən Avropada İslam aləminin ən böyük filosofu kimi qarşılandığını qeyd etmişdir [6, 166-167].
Türkiyəli alim Farabi və İbn Sina ilə İbn Rüşdün təlimlərini müqayisəsini vermişdir. Farabi və İbn Sina Platonla Aristoteli və ya aristotelçiliklə neoplatonizmi uzlaşdırmağa çalışdıqları halda, İbn Rüşd bütün bu uzlaşdırma təşəbbüslərindən uzaqlaşmış, Aristoteli olduğu kimi şərh etmişdir. Mütəfəkkir öz fəlsəfəsində ondan və müəyyən qədər Femisti və Aleksandr Afrodisinin şərhlərindən bəhrələnmişdir. Türkiyəli alim bununla da İbn Rüşdə sözün tam mənası ilə peripatetik-məşşai deyilə biləcəyini yazmışdır.
Hilmi Ziya Ülkən qərbdə İbn Rüşdə qarşı hücumlara başlandığını, buna görə 1209-cu ildə Parisdə məclis keçirildiyini bildirmişdir. Mütəfəkkirin öncə təbiiyyata, sonra metafizikaya aid şərhləri qadağan edilmişdi. Lakin bu qadağalara baxmayaraq İbn Rüşdün tibb kitabları, bəzi fəlsəfi əsərləri yenə oxunurdu. Həkimlər azad düşüncəni ondan öyrəndilər. Rocer Bekon onun əsərlərindən faydalanmış, “Böyük əsər”də ondan ilham almışdı. Müqəddəs (Saint) Tomas, yəni Foma Akvinalı İbn Rüşdü “Averroistlərə qarşı” (“Contra averroistas”) adlı əsərində şiddətlə tənqid etməsinə baxmayaraq bütün ki-tablarında az-çox təsiri altında qalmışdı. Hollandiyalı rahib Herman van Risvik İbn Rüşd fəlsəfəsini müdafiə etdiyi üçün 1512-ci ildə Haaqada odda yandırılmışdı.
Şərq peripatetizminin fəlsəfi ənənələri İbn Sinanın məşhur şagirdi Azərbaycanda ilk böyük nümayəndəsi Bəhmənyar tərəfindən davam etdirilmişdir. Onu İbn Sinanın ən dəyərli şagirdlərindən biri kimi təqdim edən Hilmi Ziya Ülkən onun Azərbaycanda doğulduğunu, yaradıcılığı, fəlsəfi təlimi barədə ümumi məlumat vermişdir.
Hilmi Ziya Ülkən İşraqilik fəlsəfəsinin banisi Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi (1154-1191) və onun İşraqilik fəlsəfi təlimi haqqında məsələlər araşdırılmışdır. İşraqilik təliminin daşıdığı mənanın işraq, nur-işıq mənasına gəldiyini xatırladan türkiyəli alim Şihabəddin Yəhya Sührəvərdinin böyük sufi mütəfəkkir Əbuhəfs Sührəvərdi (1145-1234) ilə eyni şəhərdən olmasını yazmışdır: “İran Azərbaycanında Marağa civarında Sührəvərddə doğulmuş və Anadolu Səlcuqiləri zamanında həyatını tamamilə Anadoluda keçirmişdir”. Türkiyəli alim Şihabəddin Yəhya Sührəvərdinin mənşəcə türk olmasının ehtimalının yüksək olduğunu bildirmişdir [7, 233].
Şihabəddin Yəhya Sührəvərdinin İşraqilik təlimi Nəsirəddin Tusiyə və fəlsəfi məktəbinin nümayəndələrinin təlimlərinə böyük təsir göstərmişdir. Hilmi Ziya Ülkən ensiklopedik alim Nəsirəddin Tusinin (1201-1274) müsbət elmlər və fəlsəfə sahəsində çox məhsuldar araşdırmalar aparmış böyük mütəfəkkir kimi təqdim etmişdir. Türkiyəli alim Nəsirəddin Tusinin “daha gənc yaşda insan zəkasının məşğul olduğu bilgi sahələrindən olduqca çoxunda dərinləşməyə başladığını” bildirərkən onun fəlsəfədə yeni bir cığır açmadığını, böyük məşşai filosoflarının yolu ilə getdiyini yazmışdır. N.Tusi “Nasir etikası” (“Əxlaqi Nasiri”) əsərində Aristotelin “Nikomaxın etikası” ilə Qəzalinin təsəvvüfün əxlaq görüşünü uzlaşdırmağa çalışdığını qeyd edərək, “İslam aləmində ilk dəfə sistemli əxlaq kitabı” yazdığını göstərmişdir. Nəsirəddin Tusi fars dilində yazdığı “İqtibasın əsası” əsərini Hilmi Ziya Ülkən “farsca və çox ətraflı təfsilatı ilə yazılmış ən böyük məntiq kitabı” kimi dəyərləndirmişdir [6, 131-132].
Hilmi Ziya Ülkənin yaradıcılığında dini-fəlsəfi təlimlər və onun nümayəndələri ilə əlaqədar məsələlərin də xüsusi yeri vardır. Sufiliyin yarandığı ilk çağlardan fəqirlik və zahidlik (guşənişinlik) cəhətləri ilə səciyyələndiyini yazan AMEA-nın müxbir üzvü Zakir Məmmədov bildirmişdir: “Buna görə də deyirdilər: “Zahid (asket) fəqirdir, fəqir sufidir...” Zahid maddi aləmə laqeydliyi ilə səciyyələnir: “Zahid nə dünya varına görə fərəhlənir, nə də məhrumiyyətə görə təəssüflənir”. Fəqirlik Allaha ehtiyac hissini ifadə edir: “Fəqirlik Haqdan savayı heç şeyə ehtiyac duymamaqdır”. Zühd və fəqirlik təsəvvüfün əsasını təşkil etsə də, “təsəvvüf” anlayışına tam tutumda daxil olmur, sufilər zühdün və fəqirliyin ancaq müəyyən cə¬hət¬lə¬ri¬¬ni götürürlər. Zahid və fəqir özünü fərdiləşdirir, tənhalaşdırırsa, sufi özü-özlüyündə deyil, Allahla mövcud olduğunu iddia edir” [1, 33-34].
Hilmi Ziya Ülkən “təsəvvüf sufilərin zühd həyatı ilə başlamışsa da, sonradan sistemləşdirən şəxslər tərəfindən bir fəlsəfə cığırı halına gətirilmişdir” fikrini irəli sürdükdən sonra bildirmişdir: “Bizi burada maraqlandıran “hal əhli” olan sufilər deyil, bir növ fəlsəfə olan təsəvvüfdür. Filosoflardan bir çoxunda təsəvvüf meyli olduğunu əvvəlcə görmüşdük. Fəqət onlar daima öz sistemləriylə təsəvvüfü ayırmışlar və mistik dünyagörüşünün hüdudu üzərində qalmışlar. İlk dəfə təsəvvüfü bir əxlaq yolu və fəlsəfi anlayışla uzlaşa biləcək bir dünyagörüşü kimi görən kəlamçı filosof Qəzalidir (1055-1111). Bütün cəhdi dinin formal şəkli yerinə daxildən yaşanmış halını qoymaqdır. “Sufilik Allaha yaxın olmaqdır” deyirdi. ... Ona görə, “Allaha ancaq arzulardan imtina etməklə çatmaq olar”” [6, 239].
Hilmi Ziya Ülkən təsəvvüf hərəkətinin başlıca üç mərkəzdə - Kufədə, Bəsrədə və Bağdadda yarandığını, buradan İslam dünyasına yayıldığını bildirmişdir. Mütəfəkkir bu mərkəzlərin daha sonra İslam istilasıyla Xorasana keçdiyini, ən böyük mütəsəvviflərin Türkistanda (Xorasanda) yetişdiyini, monqol istilasından sonra mistiklərin Qərbə və Anadoluya gəldiklərini yazmışdır [7, 92].
Hilmi Ziya Ülkənin böyük sufi filosof Mühyiddin Məhəmməd ibn Əli İbn Ərəbinin (1165-1240) fəlsəfi təlimindən də bəhs etmişdir. O, İbn Ərəbinin təliminin formalaşmasında Quranın, neo-platonizmin, peripatetizmin, işraqiliyin, ilk sufilərin və Həllac Mənsurun kəlamlarının başlıca qaynaqlar olduğunu, İslam aləmində yəhudi filosoflarından İbn Qabirol və İbn Məymunun da onun dünyagörüşünə təsir etdiyini bildirmişdir. Mütəfəkkir bu təsirləri göstərdikdən sonra yazmışdır: “Bu baxımdan Mühyiddin sisteminə mistik fəlsəfənin vücuda gətirdiyi ən geniş sinkretizm təcrübəsi deyə bilərik. Fəqət bu qədər geniş bir sintezi təmsil edən bu əsərə Plotin və Leybnitsdə olduğu kimi bir fəlsəfə deyil, ifadəsi fəlsəfi olan bir teosofiya kimi baxmaq daha doğru olar” [6, 243].
Hilmi Ziya Ülkən İbn Ərəbinin sistemini “fərqli fəlsəfi sistemlərin və dini cərəyanların dörd yol ayrıcı” kimi dəyərləndirmişdir. Türk mütəfəkkiri bu fikrini belə açıqlayır ki, Şihabəddin Sührəvərdinin işıq və qaranlıq nəzəriyyəsi onun sisteminin təməlini təşkil edir. “Məkkə fəthləri” əsərinin dördüncü cildində bir bölüm “onları qaranlıqlardan işığa çıxardıq” ayəsinin təhlilinə ayrılmışdır. Neoplatonizmdəki kimi, bir ilə çoxluğu uzlaşdırarkən İbn Ərəbi Platon və Aristotel fəlsəfələrini birər həqiqət mənzərəsi olaraq sisteminə daxil etmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, tədqiqatçıların əksəriyyəti İbn Ərəbinin panteist olduğunu bildirməklə yanaşı, onu panteizmi sistemə salan ilk filosof kimi də təqdim etmişlər. AMEA-nın müxbir üzvü Zakir Məmmədov tədqiqatlarında sufizmin panteist fəlsəfəsini İbn Ərəbidən hələ yarım əsrdən əvvəl, əsaslı surətdə, sistem halında ilk dəfə Azərbaycan filosofu Eynəlqüzat Miyanəcinin (1099-1131) işləyib hazırladığını göstərmişdir [2, 154; 1, 67].
Hilmi Ziya Ülkən “İbn Ərəbinin fəlsəfəsi bir panteizmdir. Fəqət bu kəlməni onda hər yerdə işlətdiyimiz mənada işlədə bilmərik. Çünki o təbiətlə Allahı bir saymaz. Plotin kimi aləmi sonsuz olan ila-hi imkanların meydana çıxışı (zühur) olaraq görür” müddəasını irəli sürdükdən sonra göstərir ki, İbn Ərəbi tam panteist deyildir. Filosof bu fikrini İbn Ərəbini Spinoza ilə müqayisə etməklə açıqlayır və Spinoza kimi onda Allahla aləmin eyni olmadığını yazır [6, 242-243].
Zakir Məmmədov İbn Ərəbinin panteizminin Spinozanın fəlsəfəsi ilə müqayisəsindən bəhs edərkən bildirir ki, əndəlüslü sufi mütəfəkkirin panteizmi öz məzmununa və ifadə üslubuna görə Kuzalı Nikolayın təliminə daha çox yaxındır. Belə ki, onlar Spinozadan (eləcə də Eynəlqüzatdan) fərqli olaraq, kreatsionizm mövqeyində durmuş və özlərinin panteist təlimlərini bu teoloji əsasda yaratmışlar [7, 160].
Hilmi Ziya Ülkən İbn Ərəbinin Allah ilə kainat haqqındakı fikirlərini araşdırarkən yazır: “Həqiqi varlıq yalnız sonsuz imkanlar sahəsi, batin və qeyb aləmi olan Allahın varlığından ibarətdir. Kainat onun zühuru və təcəllisidir. Bununla bütün görünən və düşünülən aləmlərin kökü olan gizli varlıq nə duyğularla, nə ağılla qavrana bilir. Kainat həqiqi varlığın keçici bir kölgəsidir” [6, 243].
Hilmi Ziya Ülkən Türk mütəfəkkiri Sədrəddin Konəvini (1210-1274) ustadı İbn Ərəbinin təliminə bağlı olduğunu, onun irsindən təsirləndiyini bildirmişdir. Konəvi ustadı kimi varlığın sonsuz bir gizlilik (qeyb-i mütləq) olduğunu, aləmlərin bu sonsuz gizlidən meydana çıxdığını göstərmişdir [6, 259].
Hilmi Ziya Ülkən İbn Ərəbinin fəlsəfəsinin mərkəzində kamil insan durduğunu bildirir. “Kamil insan” ifadəsinin ilk dəfə İbn Ərəbinin işlətməsi ilə əlaqədar məsələdə mübahisə olduğunu yazan Türkiyəli alim Şərq fəlsəfəsi tarixi ilə məşğul olanların bu barədə fikirlərini də qeyd etmişdir: Nikolson bu təbiri ilk dəfə işlədənin İbn Ərəbi olduğunu və Türk təsəvvüfünə onu daxil edənin də yenə İbn Ərəbi ilə birlikdə Mövlana olması qənaətindədir. Buna qarşı həmin ifadənin İbn Ərəbidən öncə mövcudluğunu iddia edənlər də vardır. Belə ki, bəziləri “kamil insan” fikrinin köklərini maniçilik cərəyanına aid mətnlərdə olduğunu bildirmişlər. Qurandakı “biz əmanəti yerlərə və göylərə göstərdik” və ya “insanı ən gözəl şəkildə yaratdıq” kimi ayələr kamil insan nəzəriyyəsinin İslami qaynaqlarıdır. Əbül Əla Afifi isə “kamil insan” fikrinin İbn Ərəbiyə “Saflıq qardaşları” risalələrindən keçdiyini, burada “insani fazil”in sonradan “kamil” halına keçdiyini, risalələrdəki bu fikrin köklərinin də şiələrdən gəldiyini iddia edirdi. Fəqət fazil insan və fazil şəhər sözləri risalələrdən öncə Farabiyə aiddir. Ayrıca fazil insan anlayışı ilə “Vəhdəti vücud” sisteminin təməl daşı olan kamil insan anlayışı arasında bağlantı qurmaq da çox çətindir. Həqiqətən bu məqama toxunan Luis Massinyon “kamil insan” fikrinin İbn Ərəbidə orijinal, tamamilə islam – sami məad görüşünə bağlı olduğunu, İran kökü ilə əlaqəsi olmadığını iddia edirdi. “Kamil insan” ifadəsi haqqında mülahizələri təqdim etdikdən son¬ra H.Z.Ülkən də bu məsələyə öz münasibətini bildirir: "İlk şiə qaynaqlarında belə bir fikrə rastlanmadığı halda, sonradan İbn Ərəbinin əsərləri ilə təmas edən şiə filosoflarının onun təsiri altında qaldıqları göründüyü üçün, biz də burada Massinyonun fikrinə qatılırıq" [6, 284-285].
Hilmi Ziya Ülkən İbn Ərəbinin fəlsəfəsinin bir çox başqa sufilərin təlimlərindən fərqləndirərək geniş bir metafizika kimi dəyərləndirmişdir. Alim İbn Ərəbini, Qurana, sufilərin təcrübələrinə, elmə, əxlaqa, hətta başqa müqəddəs kitablara müraciət edən bir metafizik kimi təqdim etmişdir: “İbn Ərəbinin fəlsəfəsi bütün problemləri Allah məsələsi ətrafında toplayan bir monizmdir, o dərəcədə ki, onda metafizika ayrılmaz bir halda əxlaq və siyasət fəlsəfəsiylə bir bütün təşkil edir”.
Hilmi Ziya Ülkən İbn Ərəbinin sistemini tamamlamaq üçün fəlsəfə, kəlam, fiqh, hədis, təsəvvüf, şeir və qeybi elmlərdən istifadə etdiyini, sisteminin genişliyi və fikirlərinin müxtəlifliyi baxımından Plotin və Leybnitslə müqayisə edilə biləcəyini yazmışdır.
İbn Ərəbinin tutduğu yol ilə Qərbdə Antroposofiya və Teosofiya adlarıyla tanınan dini-mistik təlimlər arasında böyük bir psixoloji yaxınlığın olduğunu göstərən Hilmi Ziya Ülkən hər ikisinin də əqli metodları aşaraq mistik intuisiya yolunu üstün tutduqlarını bildirir. İbn Ərəbidə ən yüksək dərəcə sevgi məqamıdır. Hər şeyin zühuru ilahi sevginin əsəridir. Sevgi varlığın mahiyyətidir. Məhəmmədin məqamı bütün insanların məqamlarından yüksəkdir. Zühur eşq ilə olduğu kimi vüsal da ilahi eşq ilədir. Fəqət Həllacda və Mövlanada olduğu kimi vüsal yolu sevgidən ibarət deyildir. Kamil insana yüksəlmək üçün bir çox yollar vardır. Bunlar öncə əqli yəqinlik, sonra vəcd, təsəvvüfi sevinc, intuisiya, hisslər aləmini qavramaq yollarıdır ki, hamısı ilə Allaha çatılır [6, 249].
İbn Ərəbinin fəlsəfəsini “əzəli an fəlsəfəsi” kimi dəyərləndirən Hilmi Ziya Ülkən yazır ki, bu görüşdə zaman, müddət və dəyişmənin yeri yoxdur. Çünki onlar aləmdə gördüyümüz aldadıcı kölgələrdən ibarətdir. Hadisələr zamanda qeyri-müəyyən bir gələcək olmadığı üçün öncədən görülməyəcək heç bir şey yoxdur. Hər an digər anın eynidir. Varlıq “əzəli bir hal”dadır. Hadisələrdə gördüyümüz dəyişmə görünüşdə meydana çıxan sirrin bu tək anından ibarətdir.
Hilmi Ziya Ülkənin yaradıcılığında Qəzali, İbn Ərəbi, Sədrəddin Konəvi, İmam Rəbbani və başqa görkəmli sufi mütəfəkkirlərin irsi, ümumiyyətlə, sufi-fəlsəfi məsələlər geniş şəkildə işıqlandırılmışdır.
Türkiyəli mütəfəkkirin yaradıcılığında fiqhlə əlaqədar məsələlər mühüm yer tutur. Hilmi Ziya Ülkən “İslami hüquq fəlsəfəsi fiqh elmi ilə başlar” fikrini təqdim edərkən “fiqh” sözünün əsl mənasının bilgi və elm demək olduğunu bildirmişdir. İmam Əzam ilk kəlam əsərini yazdığı zaman buna “Fiqh-i əkbər” demişdi. Beləcə, din və dünya haqqındakı bilgi kiçik bir təbir fərqi ilə ayrılırdı. Fəqət sonradan kəlam, fəlsəfə və təsəvvüf ayrıldıqdan sonra fiqh məfhumunun hüdudu daraldı və o yalnız şəriət, yəni dini qanunlara aid dəlillər və hökmlərin elmi mənasına gəlməyə başladı. Qanun hazırlayana şari və şəriətə aid yeni dəlillər və hökmlər tapan insana fəqih deyilirdi. Fəqih olmaq üçün əvvəlkini təqlid etməmək, mütləq heç olmazsa bir neçə məsələyə yeni cavablar vermək lazımdır [7, 62].
Hilmi Ziya Ülkən “fiqh”i termin baxımından Türkiyənin görkəmli ictimai xadimi Ziya Gökalpa (1876-1924) istinadən izah edir: fiqh - İslam dini hüququ, başlanğıclarını Quran və Sünnətdən (Peyğəmbər sözləri) almaqda, bunları zamanın ehtiyaclarına görə ictimai “ümmət” (Referendum) və “qiyası füqəha” (hüquqşünasların fikirləri) ilə tamamlayır. Bu dörd təməl fiqhə təkamülə əlverişli və mülayim bir xarakter verdiyi üçün onunla sosioloji hüquq görüşü arasında yaxınlıq vardır [8, 110].
Hilmi Ziya Ülkən fiqhin inkişafı prosesində müxtəlif məzmun daşıdığını göstərmişdir. Məsələn, ərəb adət və ənənəsi, İran ənənəsi, Oğuz törəsi kimi. Oğuz törəsi ilə fiqhin qarışması Türk hüquq sistemini yaratmışdı. Ellinistik fəlsəfənin təsiriylə vücuda gələn hüquq nəzəriyyələri fiqhin yanında, ondan müstəqil bir yer tutmuşdur.
Hilmi Ziya Ülkənə görə, fiqh tam bir sistemdir və kəlama istinad edər. Kəlamın sırf metafizik mahiyyətdəki prinsiplərinin cəmiyyət fəlsəfəsi halını alması deməkdir. Əslində fəqihlər böyük kəlam nəziyyələrindən birinə bağlıdırlar [7, 63].
Fiqhin əsası, qaynağı ilə əlaqədar məsələdən bəhs edən Hilmi Ziya Ülkən yazmışdır ki, fiqhin birinci qaynağı Kitab, yəni Qurandır. Fəqət bütün qaynaq bundan ibarət deyildir. Vəhy və ilham sahibi olan insanın sözləri və hərəkətləri də ikinci qaynaq sayılır. Çünki o hər an mütləqlə təmasda deməkdir. Peyğəmbərimizin sözləri, hərəkətləri, xülasə həyatı fiqhin ikinci qaynağıdır, bu da sünnətdir. Hüquqi və əxlaqi yaxın məsələsi bununla həll edilincə, indi əsl hüquqşünasın vəzifəsi başlayır. Hüquqi sistem kəlami sistemə, yəni sosial nizam metafizik nizama bağlanır və sosial nizam, yəni əlavənin prinsipləri metafizik nizam, yəni mütləqdən çıxarılır. Fəqət bunu çıxarmaq çox çətindir. Çünki ictimai nizam hər an şəkilən şəkilə girir, yeni ehtiyaclar meydana çıxır [7, 66].
“İslami elmin dirəyi fiqhdir. Kəlam onun prinsipidir. Təfsir, hədis, üsul-ü hədis onun vasitələridir” mülahizəsini təqdim edən mütəfəkkir bunu belə açıqlamışdır: İslami elm tamamilə sosial bir elmdir. Qayəsi camaat nizamını davam etdirməkdir; fiqh, yəni hüquq fəlsəfəsi bu camaat nizamının dirəyidir. Bütün digərləri ya ona hazırlıq təşkil edər, yaxud da onun şərtləridir [7, 66].
Mütəfəkkir fiqh sisteminin Roma hüququndan və Kantdan eyni dərəcədə ayrıldığını bildirərkən bunu belə açıqlamışdır: Roma hüququ obyektiv xarici haqlar qəbul edər və hərəkət nöqtəsi haqq məfhumudur. Kant isə yalnız mənşəyi mütləq olan bir vəzifə prinsipini qəbul edir. Kantın hüquq nəzəriyyəsi əxlaqının bir fəslidir. Fiqh sistemi qarşılıqlı vəzifələr və haqqlar sistemidir. Hər haqq bir vəzifəni, hər vəzifə bir haqqı lazımlı edir. Bu adətən bu günkü dilə çevrilirsə, fərdlə cəmiyyət arasındakı bir qarşılıklığı qəbul etmək deməkdir. Bununla birlikdə əsl olan vəzifədir. Fəqət bu dərhal yenə həmin prin-sip nəticəsi olaraq vəzifənin görülə bilməsi üçün lazım gələn hürriyyət şəklini almışdır.
Hilmi Ziya Ülkən fiqh fəlsəfəsini Ziya Gökalpın fikri ilə müqayisə edir: Fiqh fəlsəfəsi Ziya Gökalp kimi “Gözlərimi qaparam, vəzifəmi görərəm” deməz, vəzifəni icra etmək üçün gözlərin açıq olması lazımdır [7, 72].
Beləliklə, müsəlman hüququnun əsaslarını (üsul əl-fıqh) təşkil edən Quran, sünnə, icma və qiyas haqqında məsələlərə tarixilik prinsipindən yanaşan H.Z.Ülkən Hənəfilik, Malikilik, Şafiilik, Hənbəlilik kimi daha çox məşhur olan sünni hüquq məktəblərindən bəhs etmişdir.
Hilmi Ziya Ülkənin yaradıcılığında kəlam məsələləri xüsusilə hərtərəfli işıqlandırılmışdır. Alim Quranın mətnindən bütün fəlsəfi ehkamlar sisteminin çıxarmağın qeyri-mümkünlüyünü bildirərkən qeyd etmişdir: Ən mühüm dini məfhumlardan biz yalnız ümumi təəssüratlar alırıq və təfərrüatda onlar bəzən bir-birini pozurdular. Bu məfhumları açıqlayan, onlara fəlsəfi bir məna verən, ziddiyyətləri təfsir və izah edən, xülasə İslam doktrinası tam bir doqmatik sistem halına gətirən kəlamçılar oldu. Qurandakı ziddiyyətləri həll etmək arzusu hələ ilk zamanlarda başlamışdı. Mədəni (Mədinədə nazil olan ayə) bir ayədə: “Kitabın əsasını təşkil edən mətn ayələr vardır. Bir qismi isə qeyri-müəyyəndir. Qəlbləri fəsadla dolu olanlar bu mübhəm olanlara meyl edərlər, ortalığı qarışdırmaq istərlər və onu izaha çılışırlar. Fəqət Allahdan başqa kimsə, onların mənasını bilməz və imanı sağlam olanlar biz ola inanırıq deyərlər. Hər şey Allahdan gəlir” deyir [7, 29].
Hilmi Ziya Ülkənin fikrincə, kəlama görə bütün problemlərin mərkəzini Allah məsələsi təşkil edirdi. Klassik fəlsəfənin əksinə olmaqla digər məsələlər onun ətrafında və ona tabe olaraq formalaşırdı. Kəlamda sistemin təməlini təşkil edən Allah problemi, fəlsəfədə ya bütün sistemin son mərhələsi, yaxud bilginin meyarıdır. Aralarındakı bu əsaslı fərqə baxmayaraq kə¬lam sistemləri fəlsəfələrə başçılıq vəzifəsini görən bir çox hal surətləri tapmışlar. Belə ki, onların meydana çıxardıqları problemlər fəlsəfə sistemləri içərisində başqa formalarda davam etmişdir. Kəlamda ilk öncə düşünülən vacib və imkan məsələsidir. Bu məsələ orta əsr fəlsəfəsində də davam etmiş və müasir fəlsəfədə zərurət və təsadüf məsələsi şəkilini almışdır, bundan sonra kəlamda irəli sürülən mahiyyət və varlıq məsələsidir. Çox əsaslı münaqişələrin mehvəri olan bir çox sistemlər arasındakı ayrılıqlara səbəb olan bu məsələ də İslam kəlamçılarını məşğul etmişdir. Ondan sonra substansiya və aksidensiya məsələsi, nəhayət materiya, ruh və Allah məsələsi kəlam sistemlərini məşğul edən böyük məsələlərdir [7, 45].
Hilmi Ziya Ülkən qədərilik, cəbərilik, sifatilik, mütəzililik kimi sxolastik, kəlam məsələlərini işıqlandırmışdır. Bu cərəyan içində ilk təlim qədərilikdir, Məbəd ibn Xalid Cühəni tərəfindən sistemləşdi-rildi. Ona görə, insanlar hərəkətlərində tamamilə azaddırlar. Hərəkətləri heç bir təbii və ya ilahi məcburiyyət ilə görməzlər, bütün hərəkətlərinə görə də bunun üçün məsuliyyət daşıyırlar. Cəza və mükafat insanların bilərək və istəyərək seçdikləri yaxşı və ya pis hərəkətlərə görə təyin edilir. Tanrı yaxşı və pis olan yol¬ları göstərmiş və seçmələri üçün onlara azadlıq vermişdir. Köklərini Quranın Məkkə ayələrindən alan bu cərəyan İslamda müdhiş bir reaksiya doğurdu. Qədərilik geniş mənası ilə Tanrının mütləq qüdrətinə şübhə yaradaraq və İslamiyyətin əsaslarını sarsıdacaqdı [7, 32].
Mütəfəkkir cəbərilik və sifatilik təlimlərini ümumi şəkildə belə açıqlayır: Cəbərilik təlimi ilk dəfə Cəhm ibn Səfvan tərəfindən sistemləşdirilmiş, bu təlimdə insanlar mütləq olaraq hürriyyət və iradədən məhrumdurlar. Bütün hərəkətlər öncədən Tanrı tərəfindən yaradılmışdır. Yaxşılıq və pislik hər şey ona aiddir. Cəbərilik təliminə qarşı mötədil olaraq Sifatilik təlimi vücuda gəldi. Bunlara görə Tanrının sifətləri (atributları), yəni ağlı, iradəsi, qüdrəti və b. vardır. Fəqət insanların hürriyyəti yoxdur. Yalnız Tanrı müqəddər və kor bir qüvvə halında deyil, ancaq şüurlu, iradəli və nizamlayıcı külli bir qüdrət halında insanların yaxşılığını və pisliyini təyin edir. Onları yaxşı və ya pis yola sövq edərkən bütün bu hərəkətlərində öz şüur və iradəsini işlədilir [7, 33]. Həqiqi mənası ilə ilk mütəkəllimlərin mütəzili olduqlarını yazan Hilmi Ziya Ülkən bunun termin kimi i’tizaldan (ayrılmaqdan) ayrılanlar mənasına gəldiyini göstərmişdir. Rəvayətə görə bu təlimi yaradan Vasil ibn Əta əvvəllər Əbu Musa əl-Əşərinin tələbəsi ikən sonradan cüzi iradə məsələsinə görə aralarında çıxan ixtilaflardan bəzi yoldaşlarıyla bərabər ayrılmış və əhli sünnə yolunu tutan təlim tərəfindən onlara bu ad verilmişdir [7, 35].
Mütəzililik IX əsrin sonlarından etibarən hakim dairələr tərəfindən bidət elan edilərək öz yerini tədricən ortodoksal islam sxolastikasına - əşəriliyə tərk etmişdir. Əbülhəsən Əşəri (837-935) və onun ardıcılları da məntiq və fəlsəfə istilahlarını işlədirdilər. Bununla belə, onlar Allahın sifətlərinin (atributlarının) əzəliliyini təsdiqləsələr də sifatilər kimi ilahiyə insan surətini isnad vermirdilər [1, 37-38].
Hilmi Ziya Ülkən mütəzililik və əşərilik təlimləri arasında fərqləri göstərmişdir: Mütəzililər nə qədər filosof olsalar da, fəlsəfələri kəlamın hakim bir neçə məsələsi ətrafında idi. Halbuki əşərilər fəlsəfənin bütün məsələlərinə təmas etdilər. Allah problemini həll edə bilmək üçün varlıq və bilgi problemlərinə öz metodlarına uyğun cavab verdilər. Filosoflara görə, bir görən nəfs bir də görülən materiya vardır. Bu mahiyyət və ya mahiyyətlər gerçək küllidirlər, yəni İslam filosofları Platonla Aristoteli birləşdirirlər. Əşəri fəlsəfəsi öncə bir iman fəlsəfəsi halında başlamışkən, sonradan ağlı irəlidə zəngin bir üfüq halında görmüş və metafizikaya büsbütün buraxmamışdır. Fəlsəfəyə uzun müddət hücum etdikdən sonra, nəhayət onun dəlillərini alaraq rasional bir kəlam yaratmağa təşəbbüs etmişdir. Bu artıq mütəzilizmin ibtidai rasionalizmi deyil, fəqət İslam elmi və fəlsəfəsinin inkişaf çağında onun bütün əsərlərindən istifadə edən sistemli fəlsəfi kəlam cərəyanıdır [7, 40].
Türkiyəli alim Qəzalidən sonra rasional kəlam cərəyanını açanlar Fəxrəddin Razi, Amidi, Nəsirəddin Beyzavi olduğunu bildirmişdir. İlk əşərilərlə bunlar arasında fəlsəfi təfəkkür baxımından körpü vəzifəsini görən Qəzalidir.
Matrudilik təlimini Əşərilik təlimi ilə müqayisəli şəkildə araşdıran mütəfəkkir Əşəriliyin Bağdadda yaranaraq İran içərisində yayıldığı kimi Matrudiliyin də uzun bir müddət sonra Səmərqənddə yaranan və Türkistanda inkişaf edən bir kəlam cərəyanı kimi göstərmişdir. Hilmi Ziya Ülkən fikrini davam etdirərək yazırdı ki, Əşərilik və Matrudilik təlimləri əsrlərlə bu məmləkətlərdə bir-birləriylə rəqabət etmişdilər. Matrudiliyin banisi Əbumənsur Məhəmməd Maturidi Səmərqəndi (852-944) Əbu Bəkr Süleyman kimi tanınmış türk aliminin tələbəsi olmuşdur. Maturidinin tələbələri arasında Müiniddin Nəsəfi kimi böyük alim də vardır. Maturidilik Əşəriliyi mötədilliyə aparır, rasionallaşdırır. Əsas məsələlərdə aralarında böyük fərqlər yoxdur. Maturidilər Allaha inamın vəzifəsinin ilahi əmrlə yarandığını, fəqət bunun da yenə ağılla dərk etmələrini demişlər. Bununla ağıl Alla¬ha imanın mənbəyi deyil, alətidir. Bu misal doqmatik kəlam mədrəsələri arasındakı fərqlərin dərin olmadığını göstərir. Maturidilər arasında əşərilərdə kimi böyük mütəfəkkirlər yetişməmişdi [7, 44].
Allahın atributlarının, əsasən Quranın qədim, yaxud yaradılmış olması məsələsi ilə əlaqədar türkiyəli alim Quranın Allahın əsəri olmaq etibarilə onun tərəfindən yaradıldığını, Allahın kəlamı olmasına nəzərən kəlamının da Allah kimi qədimliyini bildirmişdir. Mütəzililər Quranın yaradılmış olduğunu qəbul edirdilər.
Hilmi Ziya Ülkənin yaradıcılığında müsəlman sxolastikası, kəlam məsələləri geniş şəkildə göstərilmiş, Qədərilik, Cəbərilik, Sifatilik, Mütəzililik, Əşərilik, Matrudilik təlimləri haqqında araşdırma aparılmışdır. Mütəfəkkir sxolastların, kəlamçıların filosoflarla ideya mübarizəsini ətraflı olaraq işıqlandırmışdır. Bu mənada Hilmi Ziya Ülkən Əbuhamid Qəzalinin Farabinin, İbn Sinanın və onların ardıcıllarının fəlsəfi fikirlərini ortodoksal islam mövqeyindən yanaşaraq tənqid etdiyini yazmışdır. İslam kəlamçılarının, sxolastlarının, xüsusilə Qəzalinin fəlsəfi görüşləri Qərb düşüncəsinə təsir etmişdir.
Orta əsr Şərq fəlsəfəsi tarixində böyük ərəb filosofu, sosioloqu, tarixçi Əbu Zeyd Əbdürrəhman ibn Məhəmməd İbn Xəldunun (1332-1406) özünəməxsus xüsusi yeri vardır. XV əsrin əvvəlinə qədər şimali Afrikada yaşayan İbn Xəldun tarixçi olduğu qədər sosiologiyanın lideri və ilk tarix filosofudur. Hilmi Ziya Ülkənin fikrincə, müasir fikrə Şərqdən gələn başlıca təsirlərdən biri olaraq da yenə onun tarix fəlsəfəsini göstərə bilərik. İbn Xəldun bir çox cəhətdən orta çağ zehniyyətini aşmış və müasir zehniyyətə nüfuz etmişdir. Buna görə qərblilərin diqqətini öz üzərinə çəkmiş, haqqında bir çox tədqiqatlar aparılmış, bəzi sosioloqlar İbn Xəldunun sosiologiyanın qabaqcılı və fəlsəfə tarixinin banisi hesab edirdilər [7, 253].
Hilmi Ziya Ülkənin yaradıcılığında fiqh - müsəlman hüququ ilə əlaqədar mülahizələr, Qədərilik, Cəbərilik, Sifatilik, Mütəzililik, Əşərilik, Matrudilik kimi müsəlman sxolastik cərəyanlar haqqında fikirlər öz əksini tapmışdır. İslam kəlamçılarının, xüsusilə Qəzalinin peripatetizmə qarşı mübarizəsi və İbn Rüşdün ona münasibəti və başqa bu kimi məsələlər də türkiyəli alimin əsərlərində göstərilmişdir.
Ümumiyyətlə, Hilmi Ziya Ülkənin Şərq filosoflarının və mütəfəkkirlərinin irsini araşdırmaq yolundakı parlaq fəaliyyəti Şərq fəlsəfəsi tarixini öyrənmək baxımından əvəzsizdir. Burada mütəfəkkirin Şərq fəlsəfəsi tarixşünaslığının əsasını qoyanlardan olması bilinir.
Prof. Dr. Hacı Duran alimin fəlsəfə tarixindəki xidmətini yüksək dəyərləndirmişdir: “Hilmi Ziya Ülkən, müasirləşmə prosesində, qərb elmlərini və fəlsəfələrini, klassik dövr müsəlman filosofları kimi heç bir təəccübə və ya kompleksə qapılmadan araşdıran və izah edən müsəlman bir filosofdur” [4, 121].
Beləliklə, Hilmi Ziya Ülkənin əsərlərində orta əsr Şərq fəlsəfəsi tarixi məsələləri mühüm yer tutur, elmi və dini fəlsəfi təlimlər özünəməxsus və hərtərəfli şəkildə işıqlandırılmışdır.
ƏDƏBİYYAT
1. Məmmədov Zakir. Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi. Bakı, 1994
2. Məmmədov Zakir. Azərbaycanda XI-XIII əsrlərdə fəlsəfi fikir. Bakı, 1978
3. Məmmədov Zakir. Renessans fəlsəfəsi və averroizm. "Günay" qəzeti, 14 fevral 1999-cu il
4. Duran Hacı. Modern Çağda Klasik Bir İslam Düşünürü: Hilmi Ziya Ülken. İslam Düşüncesi ve Sosyolojisi. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Daire Başkanlığı Kültürel Etkinlikler Müdürlüğü, 2018. səh. 121-128
5. Kaynardağ Arslan. İslam Düşüncesi Tarihi ve Hilmi Ziya Ülken. H.Z.Ülken. İslam Felsefesi Kaynakları ve Etkileri. İstanbul, 1998
6. Ülken Hilmi Ziya. İslam Felsefesi Kaynakları ve Tesirleri. Ankara, 1967
7. Ülken Hilmi Ziya. İslam Düşüncesi. IV. Baskı. İstanbul, 2005
8. Ülken Hilmi Ziya. Sosyoloji sözlüğü. İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1969
9. Ülken Hilmi Ziya. Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü. İstanbul, 1935
РЕЗЮМЕ
Айтек Закир гызы Мамедова
Хильми Зийа Улькен об истории средневековой восточной философии
В работах известного мыслителя Турции Хильми Зийа Улькена (1901-1974), посвященных истории философии, широко освещается история средневековой восточной философии. Важное место в трудах ученого заняли вопросы восточного перипатетизма, ишрагизма, суфизма, фикха, калама и других учений, а также сведения о представителях этих учений. Мыслитель всесторонне исследовал наследие средневековых Восточных философов, известных деятелей перипатетизма - Кинди, Фараби, Ибн Сины, Абулхасан Бахманйара и других, также изложил учения представителей перипатетизма в Андалусии - Ибн Бадджи и Ибн Рушда. Турецкий ученый рассказал о великом азербайджанском философе Шихабаддине Йахйа Сухраварди, который является основателем философского учения Ишрагизма. В творчестве Хильми Зийа Улькена всесторонне проанализировано наследие Газали, Ибн Араби, Имама Раббани, Садраддина Конави и других выдающихся мыслителей, и, в целом, суфийско-философские проблемы.
SUMMARY
Aytek Zakir qizi Mammadova
Hilmi Ziya Ulken about the history of medieval eastern philosophy
In the works of the Turkey`s well-known thinker Hilmi Ziya Ulken (1901-1974), was devoted to the history of philosophy, the history of medieval eastern philosophy are widely covered. An important place in the works of the scientist was took place with matters of eastern peripatetism, ishragism, Sufism, fiqh, kalam and other teachings, as well as notes about representatives of these teachings. The thinker comprehensively studied the medieval Oriental philosophers, famous figures of peripatetism such as Kindi, Farabi, Ibn Sina, Abul-Hasan Bahmanyar and others, also presented the teachings of peripatetic representatives in Andalusia – Avempace (Ibn Bajja) and Averroes (Ibn Rushd). H.Z.Ulken talked about great Azerbaijani philosopher Shahab al-Din Yahya Suhrawardi, who is the founder of the philosophical doctrine of Ishrahism. In the works of Hilmi Ziya Ulken are comprehensively analyzed the heritage of Ghazali, Ibn Arabi, Imam Rabbani, Sadraddin Konavi and other outstanding thinkers and Sufi-philosophical problems.
AMEA Xəbərləri. İctimai elmlər seriyası. № 4, 2018. səh. 116-126
AMEA-nın Fəlsəfə İnstitutu fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, aparıcı elmi işçi
Açar sözlər: Hilmi Ziya Ülkən, fəlsəfə, Şərq peripatetizmi, sufizm, din
Ключевые слова: Хильми Зийа Улькен, философия, Восточный перипатетизм, суфизм, религия
Key words: Hilmi Ziya Ulken, philosophy, Eastern Peripateticism, sufism, religion
Türkiyənin görkəmli mütəfəkkiri, Ord.Prof. Hilmi Ziya Ülkənin (1901-1974) fəlsəfə tarixinə həsr edilmiş əsərlərində orta əsr Şərq fəlsəfəsi tarixi məsələləri, bu dövrdə yaşamış Şərq filosoflarının təlimləri geniş şəkildə öz əksini tapmışdır. Alimin yaradıcılığında peripatetizm, işraqilik, sufizm, fiqh, kəlam və başqa təlimlər, eləcə də bu təlimlərin nümayəndələri haqqında məsələlər mühüm yer tutur.
Prof.Dr. Arslan Kaynardağ Türkiyədə Şərq fəlsəfəsi tarixinin araşdırılması ilə əlaqədar məsələlərdən bəhs edərkən Ord.Prof. İsmail Hakkı İzmirlinin (1869-1946) xidmətini xüsusilə qeyd etmişdir. Tədqiqatçı İstanbul Universiteti Ədəbiyyat Fakültəsində yaradılan İslam fəlsəfəsi kafedrasının hocası olan, professor İsmail Hakkı İzmirlini Türkiyədə ilk İslam fəlsəfə tarixçisi kimi təqdim etmiş, çağdaş fəlsəfə cərəyanları ilə də maraqlandığını yazmışdır. İsmail Hakkı İzmirlinin və Hilmi Ziya Ülkənin xid¬mətlərini müqayisə edən Arslan Kaynardağ yazmışdır: “Bununla birlikdə, bizdə İslam fəlsəfəsinə çağdaş baxışı gətirən, onu bütün ölçüsü ilə götürüb dərs keçən, kitab və məqalələr yazan əsl elm adamımızın Hilmi Ziya Ülkən olduğunu söyləmək lazımdır. Türkiyədə İslam fəlsəfəsi düşüncəsindəki cərəyanları təkcə fəlsəfə bucağından götürərək dəyərləndirən ilk mütəfəkkirimiz odur. Mövzuya çağdaş və tamamlıq anlayışı ilə yaxınlaşan Hilmi Ziya Ülkən Şərq ilə Qərb, İslam ilə Avropa fəlsəfələri arasındakı təsirin və bənzəmələrin üzərində duraraq bizdəki ilk İslam düşüncəsi tarixini yazmış, onun başlanğıcından gü¬nümüzə qədərki inkişafını tədqiq etməyə çalışmışdır” [5, VII-VIII].
Hilmi Ziya Ülkən İslam aləmində yaranan elmin, mədəniyyətin və fəlsəfi fikrin özünəməxsusluğunu, dünya elm və mədəniyyəti ta¬rixindəki yerini hərtərəfli şəkildə göstərmişdir. Mütəfəkkir İslam aləminin fəlsəfəsinin Yunan fəlsəfəsi ilə Avropa fəlsəfəsi arasında körpü vəzifəsini daşıdığını yazarkən ilk öncə İslam fəlsəfəsinin Yunan düşüncəsinin bəsit bir davamı olmadığını, tərcümələr və açıqlamalarla (şərhlərlə) yanaşı orijinal əsərlər də qələmə alındığını qeyd etmişdir. Sonrakı mərhələlər haqqında türkiyəli alim bildirmişdir ki, filosoflar (əl-fəlasifə) deyə tanınanların xaricində kəlamçılar, sufilər, hətta hüquqşünaslar (füqəha) arasında da filosof sayılanlar vardır ki, bunların bir çoxu Qərb dünyasında tanınmamışdır; əsl fəlsəfə cığırları içində də bəziləri latıncaya çevrilməmiş və yaxın illərə qədər Qərbdə tanınmamışdır. Bu qeydlər nəzərə alındıqda İslam fəlsəfəsinin bütövünü yunanla müasir Avropa düşüncəsi arasında körpü vəzifəsini görmədiyi anlaşılır [6, 1].
Hilmi Ziya Ülkən Aristotelin məşşai məktəbinin (peripateticiens) gəzişənlər deyə tanındığını, Şərqdə “məşşai” deyilincə yalnız Aristotel deyil, Platonunda da onunla birlikdə qəbul edildiyini xatırlatmışdır. Alim orta əsr Şərq filosoflarından, peripatetizmin məşhur nümayəndələrindən – Kindi, Farabi, İbn Sina, Bəhmənyar və başqalarının irsini hərtərəfli şəkildə araşdırmışdır.
Latın aləmində Alkindus deyə tanınan Əbuyusif Yəqub ibn İshaq Kindinin düşüncə tarixindəki xidmətləri barədə məsələlər H.Z.Ülkənin yaradıcılığında mühüm yer tutur. Alim yazır ki, Yəqub Kindi İraqda yerləşən Kində ərəb qəbiləsindəndir. O, Bağdadda yetişmiş ilk ərəb filosofudur. Bütün əski fəlsəfə tərcümələrini gözdən keçirdi və düzəltdi. Aristotelin əsərlərini tamamladı. 150-yə qədər əsər və şərh yazmışdır [6, 43].
Hilmi Ziya Ülkənin fikrincə, Abbasilərin parçalanmağa başladığı bir dövrdə Əbunəsr Farabinin yaşamış, müxtəlif bəyliklər İslam İmperiyasının məntəqələrində kiçik elm mərkəzləri meydana gətirmişdir. Bağdad artıq təkcə fikir mühiti deyildi, onun yanında Hərran, Hələb, Şam, Buxara kimi elm mərkəzləri yaranmışdı. Məhz Farabini Orta Asiyada meydana çıxaran amil budur [7, 175].
Mütəfəkkir Farabinin 870-ci ildə Buxarada doğulduğunu qeyd etmişdir. Lakin mənbələrin bəzisində Farabinin doğum tarixi 873-cü il, bəzisində isə 874-cü il kimi göstərilmişdir. HZ.Ülkən Fara-binin atasının tövsiyyəsi ilə öncə Bağdadda hüquq təhsili aldığını, ölkəsində qazi kimi çalışdığını, lakin fəlsəfəyə göstərdiyi marağa görə qazilikdən imtina edərək, fəlsəfə ilə, eləcə də zəmanəsinin bütün elmləriylə məşğul olduğunu yazmışdır. Əbunəsr Farabi haqqında mənbələrdə əfsanəylə qarışık faktların çoxluğunu qeyd edən türkiyəli mütəfəkkir mənbələrdə onun yetmiş dil bildiyinin göstərildiyini, əslində isə türkcə, ərəbcə, farscadan başqa bir də süryanicə bildiyinin təxmin edildiyini göstərmişdir [6, 51].
Mənbələrə əsasən müəyyən etmək mümkündür ki, Farabinin yetmiş dil bilməsindən söhbət gedərkən məlum dillərlə yanaşı, onun xüsusi, yəni müəyyən insanlar arasındakı dilləri bilməsi də nəzərdə tutulur. Məhz buna görə filosofun yetmiş dil bilməsi faktı göstərilmişdir.
Farabinin “o zamanın ensiklopedik təhsilinə görə fəlsəfə qrupuna daxil olan elmlərin hamısı ilə məşğul olmuşdu” fikrini bildirən Hilmi Ziya Ülkən qeyd edirdi ki, musiqi nəzəriyyələrinə dair mühüm əsərlər yazmışdır. Nəzəri həkimdi. Riyaziyyatla məşğul olmuşdu. Musiqidə yalnız müəllif deyildi; İslam–Türk musiqisinin təməllərini qurmuşdu. [7, 175]
Hilmi Ziya Ülkən Samanilərin alimləri himayə etmələri ilə tanındığını, Samani əmiri Nuh bin Samaninin Əbunəsr Farabini Buxaraya çağıraraq, bir ensiklopediya yazmasını istədiyini, filosofun bununla əlaqədar “İkinci təlim” (“ət-Talim əs-sani”) əsərini yazdığını, bunun da ilk İslam-Türk ensiklopediyası olduğunu bildirmişdir [6, 52].
Farabinin uzun müddət Buxarada qaldığını, fəqət yeni fəlsəfi araşdırmalar aparmaq üçün Bağdada getdiyini yazan Hilmi Ziya Ülkən göstərmişdir ki, Bağdadda siyasi anarxiyaya görə, uzun müddət qalmadı. Həmdani əmiri Seyfüddövlənin çağırması ilə əlaqədar Hələbə getmiş, həyatının son illərini orada geçirmiş və ən önəmli əsərlərini orada yazmışdı. Seyfüddövlə ilə Şam və Misir səfərlərində iştirak etdi. Şamda 950-ci ildə 80 yaşında öldü. Məzarı oradadır.
Bəzi mənbələrdə Əbunəsr Farabinin vəfat tarixi 957-ci il göstərilmişdir. Bəzi mənbələrdə isə Farabinin həlak olması yazılmışdır. Belə ki, Əbunəsr Farabi Şama gedərkən onun olduğu karvana yolda quldurlar basqın etmişlər. O, yayla ox atmaqda mahir olduğu üçün quldurlarla öldürülənə qədər vuruşmuşdur.
Farabini çox geniş biliyi olan ensiklopedist bir mütəfəkkir kimi qiymətləndirən Hilmi Ziya Ülkən onun Platonla Aristoteli uzlaşdırmağa çalışdığını yazmışdır. Burada fəlsəfə tarixçisi Əbunəsr Farabinin “İki filosof – Aristotel və Platon görüşləri arasında ümumilik”, “Fəlsəfəni öyrənməkdən qabaq nəyin müqəddimə verilməsi haqqında” əsərlərinin adlarını qeyd etmişdir. Türkiyəli alim Əbunəsr Farabinin İslam dünyasında məşşai məktəbinin ikinci qurucusu olması faktını göstərmişdir. Hilmi Ziya Ülkən sonra bildirir ki, Farabi əsərlərini olduqca dağınıq yazmışdır. Sistemini Leybinis kimi müxtəlif risalələr, aforizmlər halında vermişdir. Böyük kitabları, daha çox Aristotelin başlıca əsərlərinin açıqlanmasına aid olanlardır. Aristotelin kitablarını tam bir seriya halında haşiyə və şərh etməsi baxımından digər filosoflardan ayrılır [6, 52].
“Farabi fəlsəfəsinin üsulunun Aristotel məntiqi üzərində qurulmuş bir eklektizm” kmi dəyərləndirən Hilmi Ziya Ülkən qeyd etmişdir ki, Aristotel əsas olmaqla bu eklektizm Yeni Platonçuluq fikirləri İslami əqidələrlə uzlaşdırmağa çalışılmışdır [7, 179]. Türkiyəli alim Farabinin doktrinasının eklektik spiritualizm olduğunu yazmışdır: “Ona görə aləmin əsası mənəvidir. Bütün maddi hadisələri mənəvi və ruhi əsaslara endirməyə çalışır. Bu endirmə müxtəlif doktrinaları uzlaşdırmaqla yerinə yetirilir”. Farabinin eklektizminin əsasının Aristotelin təlimi təşkil etdiyini bildirən Hilmi Ziya Ülkən filosofun bu eklektik sisteminin izahı üçün görünüşdə Aristotelə məxsus elmlərin təsnifatını hazırladığını göstərmişdir: “Öncə elmləri nəzəri və əməli deyə ikiyə ayırır. Nəzəri elmlər: məntiq, təbiiyyat və metafizikadır. Əməli elmlər də əxlaq və siyasətdir. Fəqət bunları riyaziyyat və musiqi adını verdiyi bir qrup tamamlar” [7, 181].
Farabinin siyasətdə Platonun yolunu tutduğunu qeyd edən H.Z.Ülkən qeyd etmişdir ki, o, Platonun “Dövlət” dialoqunu başqa dialoqlarıyla tamamlar və İslam inancı ilə uzlaşdırır. Farabi siyasət-də bir növ utopistdir. Ayrıca o humanistdir. Onun yetkin dövləti bütün insanlığı əhatə edən bir dünya dövlətidir [6, 63].
Türkiyənin görkəmli mütəfəkkiri Hilmi Ziya Ülkən Əbunəsr Farabinin irsini hərtərəfli şəkildə nəzərdən keçirmiş, onun ya¬radıcılığını, dünyagörüşünü geniş formada işıqlandırmış, ensiklopedik alimin fəlsəfi təliminin, əsərlərinin Qərb ölkələrində filosoflara təsir etdiyini yazmışdır.
İbn Sina barəsində faktları bildirən mütəfəkkir yazmışdır: “Əbu Əli Hüseyn ibn Abdulla İbn Sina (980-1037) qərbdə Avicenna deyə məşhur olub fəlsəfə və tibb sahəsində islam aləmi qədər qərb orta əsrlərində əsrlərlə hökm sürmüşdür. Fəlsəfədə avicennizm cərəyanı bir çox böyük filosoflara təsirlər etdiyi kimi averrozm və tomizm ilə də mücadilə etmişdir. Fəqət tibb sahəsində rəqibsiz bir ustad olaraq yeni dövrə qədər davam etmişdir. … “Qanun”, “Şəfa”, “Nicat”, “Kitab ən-nəfs” kimi bəzi əsərləri bir çox düzəltmələr və tənqidlərlə yenidən tərcümə və şərh edilmiş, bununla onun qərb üzə¬rindəki təsiri olduqca uzun bir müddət sürmüşdür” [9, 301-302].
İbn Sinanın sistemini orta əsr fəlsəfəsinin xüsusiyyətini daşıdığını bildirən Hilmi Ziya Ülkən onda empirizmin və rasionalizmin bölünməz bir bütün təşkil etdiyini göstərmişdir. Türkiyəli alimin fikrincə, İbn Sina da Farabi kimi doqmatikdir, yəni bilginin qəti və aydın bəzi prinsiplərə əsaslandığını və bütün bilgimizin intuisiya ilə əldə edilən bu prinsiplərdən nəticə çıxarma yoluyla alınacağı fikrindədir. İbn Sina təcrübəyə böyük əhəmiyyət verməklə, bilgini hissiyyat və dərk ilə başlamaqla bərabər təcrübəni ağıldan kənarda görməz [6, 89].
Şərq peripatetklərin təlimi görkəmli ilahiyyat alimi, sxolast və mistik Əbuhamid Məhəmməd Qəzalinin (1059-1111) hücumlarına məruz qalmışdır. Hilmi Ziya Ülkən zamanının ən böyük kəlamçısı ki-mi təqdim etdiyi Əbuhamid Qəzalini sxolastik fəlsəfədə olduğu qədər təsəvvüfdə də tanındığını bildirmişdir. Əbuhamid Qəzalinin yaradıcılığında fiqh, kəlam və təsəvvüfə dair kitablar mühüm yer tutmuşdur. Şafii məzhəbinə mənsub Qəzali Şərq peripatetizminə qarşı mübarizəsinə, peripatetik filosoflarına hücumlarına baxmayaraq fəlsəfədə yeni bir cığır açmışdır. “Filosofları təkzib” əsərini 1095-ci ildə tamamlayan Qəzali bu¬rada Farabinin, İbn Sinanın və onların ardıcıllarının fəlsəfi fikirlərini ortodoksal islam mövqeyindən araşdırmış, peripatetik filosofları ittiham etmişdir.
Farabinin kəlamçılara böyük təsiri olduğunu bildirən türkiyəli alim Qəzalinin hər nə qədər ona və İbn Sinaya hücum etsə də, psixologiyasında və fəlsəfəsinin başqa qisimlərində ondan faydalandığını qeyd etmişdir. Hilmi Ziya Ülkənə görə, Fəxrəddin Razi, Farabinin determinist iradə nəzəriyyəsini təqlid etdi. Filosofun bəzi böyük alimlər üzərində də təsiri vardır. Məsələn, Nəsirəddin Tusi onun əxlaq görüşünə əsaslanaraq “Əxlaqi Nasiri” əsərini yazdı. Elm tarixində Farabidən ən çox təsirlənən tanınmış fizik İbn Heysəm olmuşdur. Farabi təsəvvüf təliminə də təsir etmişdir. Sonrakı təsəvvüf əhli onun psixologiyasından və mistik metafizikasından faydalandılar. Bu təsir başlıca sufi filosof Mühyiddin İbn Ərəbidə də görünür [6, 65-66].
Məlumdur ki, sxolastikanın əsas vəzifəsi fəlsəfi dəlillər vasitəsilə dinin ehkamlarını sübut edən dini–fəlsəfi təlimdir. İslam sxolastikası dedikdə isə əsasən kəlam nəzərdə tutulur.
AMEA-nın müxbir üzvü, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Zakir Məmmədov orta əsrlərdə fiqh “müsəlman hü¬qu¬qu”¬nun, kəlam isə “müsəlman sxolastikası, ilahiyyatı” mənasını daşımasına baxmayaraq, bu terminlərin arasında kəskin fərq qoyulmadığını, mütəkəllimlər (kəlamçılar – sxolastlar) eyni zamanda fəqih (hüquqşünas) olduqlarını yazmışdır [1, 59].
Hilmi Ziya Ülkən Əndəlüsdə məşşai fəlsəfəsindən bəhs edərkən ərəb filosofu İbn Baccənin (1170-1138) və İbn Rüşdün təlimləri ilə əlaqədar məsələləri işıqlandırmışdır. İbn Rüşd kimi İbn Baccə də Qəzalini tənqid etmişdir. Alim XI əsrdə Saraqosada doğulmuş, 1118-ci ildə Sevilyaya köçmüşdür. Peripatetik fəlsəfəni Fəsə gətirən ilk filosofdur. Fəlsəfəylə yanaşı tibblə, riyaziyyatla və astronomiya ilə də məşğul olurdu. Bir musiqi nəzəriyyəsi ilə də tanınmışdı. Məntiqə dair bəzi əsərlər yazmışdır. Türkiyəli alim İbn Baccənin Əndəlüsdə ilk İslam filosofu olsa da, ərəbcə ilk əsər qələmə alanın yəhudi filosofu İbn Qabirolun “Həyat qaynağı” əsərinin olduğunu xatırlatmışdır. Həmin əsər ibrani, daha sonra isə latın dillərinə çevrilmiş, İslam dünyasından çox Qərbdə məşhurlaşmışdı.
Əndəlüslü ərəb filosofu Əbülvəlid Məhəmməd ibn Əhməd İbn Rüşd (Averroes) (1126-1198) Əbuhamid Qəzalinin “Filosofları tək¬zib” traktatına qarşı “Təkzibi təkzib” (“Təhafüt ət-təhafüt”) kitabını yazmışdır. Qəzalinin əsərinin XI əsrdə, İbn Rüşdün əsərinin XII əsrdə qələmə alındığını xatırladan Hilmi Ziya Ülkən hər iki əsərin İslam düşüncəsinin birər şah əsəri kimi yanaşılmasının vacibliyini göstərmişdir.
İbn Rüşdün kreatsionizmdən (dünyanın ilahi hökm ilə xəlq edilməsi haqqında təlim) fərqli, səbəbiyyətə əsaslanan peripatetik təlimi, onun maddi aləmin əzəliliyi və əbədiliyi barədə doktrinasını mü-dafiə etdiyini yazan AMEA-nın müxbir üzvü Zakir Məmmədov bildirmişdir ki, Şərq peripatetikləri, eləcə də sufi-panteist və işraqi filosoflar ən ümumi ontoloji və qnoseoloji məsələlərdə dini dünyagörüşü ilə əlaqəni kəsdikləri, yalnız elmi dünyagörüşü mövqeyindən çıxış etdikləri halda İbn Rüşd öz fəlsəfi konsepsiyasında dini baxışların da müstəqil mövcudluğunu məqbul saymış, dünya fəlsəfəsi tarixində ikili həqiqət təliminin əsasını qoymuşdur [3].
İbn Rüşd xəlifə Əbdülmöminin göstərişi ilə 1153-cü ildə elm və mədəniyyət mərkəzi təşkil etmək üçün Fəsə getmişdir. Əndəlüslü mütəfəkkir İbn Tüfeyl (1110-1185) vasitəsilə xəlifə Əbuyəqub Yusiflə tanış olmuşdur. Hilmi Ziya Ülkən xəlifənin İbn Rüşdə münasibətindən belə bəhs etmişdir: Yunan filosofları və onların davamçıları İslam məşşailərindən ətraflı biliyi olan hökmdarla rahatca danışa bildi. Bu danışıqdan sonra hökmdar ondan Aristotelin əsərlərini tam şəkildə şərh etməsini istədi. O, xəlifə Əbuyəqub Yusifin şəxsi həkimi olmuş, əvvəlcə Sevilyada, sonra isə Kordovada qazi işləmişdir. Lakin belə hörmətlə qarşılandığı bir dövrdə fəlsəfi fikirlərinə görə hücuma məruz qalmışdır. İbadət etməsinə baxmayaraq dinsizlikdə ittiham edilmişdi. İbn Rüşd vəzifəsindən uzaqlaşmış, guşənişin həyata keçmişdi. Xəlifə Mənsur Kordovaya 1195-ci ildə gəlincə yenə İbn Rüşdə hörmətlə yanaşmışdı. Fəqət filosofun son illəri çox kədərli keçmişdi. Düşmənləri əleyhinə həcvlər yazmış, Lusena şəhərinə sürgün edilmişdi.
İbn Rüşd fəlsəfə tarixində ikili həqiqət təliminin banisi kimi məşhurdur. Hilmi Ziya Ülkən onu Aristotelin ən böyük şərhçisi olduğunu bildirərkən Avropada İslam aləminin ən böyük filosofu kimi qarşılandığını qeyd etmişdir [6, 166-167].
Türkiyəli alim Farabi və İbn Sina ilə İbn Rüşdün təlimlərini müqayisəsini vermişdir. Farabi və İbn Sina Platonla Aristoteli və ya aristotelçiliklə neoplatonizmi uzlaşdırmağa çalışdıqları halda, İbn Rüşd bütün bu uzlaşdırma təşəbbüslərindən uzaqlaşmış, Aristoteli olduğu kimi şərh etmişdir. Mütəfəkkir öz fəlsəfəsində ondan və müəyyən qədər Femisti və Aleksandr Afrodisinin şərhlərindən bəhrələnmişdir. Türkiyəli alim bununla da İbn Rüşdə sözün tam mənası ilə peripatetik-məşşai deyilə biləcəyini yazmışdır.
Hilmi Ziya Ülkən qərbdə İbn Rüşdə qarşı hücumlara başlandığını, buna görə 1209-cu ildə Parisdə məclis keçirildiyini bildirmişdir. Mütəfəkkirin öncə təbiiyyata, sonra metafizikaya aid şərhləri qadağan edilmişdi. Lakin bu qadağalara baxmayaraq İbn Rüşdün tibb kitabları, bəzi fəlsəfi əsərləri yenə oxunurdu. Həkimlər azad düşüncəni ondan öyrəndilər. Rocer Bekon onun əsərlərindən faydalanmış, “Böyük əsər”də ondan ilham almışdı. Müqəddəs (Saint) Tomas, yəni Foma Akvinalı İbn Rüşdü “Averroistlərə qarşı” (“Contra averroistas”) adlı əsərində şiddətlə tənqid etməsinə baxmayaraq bütün ki-tablarında az-çox təsiri altında qalmışdı. Hollandiyalı rahib Herman van Risvik İbn Rüşd fəlsəfəsini müdafiə etdiyi üçün 1512-ci ildə Haaqada odda yandırılmışdı.
Şərq peripatetizminin fəlsəfi ənənələri İbn Sinanın məşhur şagirdi Azərbaycanda ilk böyük nümayəndəsi Bəhmənyar tərəfindən davam etdirilmişdir. Onu İbn Sinanın ən dəyərli şagirdlərindən biri kimi təqdim edən Hilmi Ziya Ülkən onun Azərbaycanda doğulduğunu, yaradıcılığı, fəlsəfi təlimi barədə ümumi məlumat vermişdir.
Hilmi Ziya Ülkən İşraqilik fəlsəfəsinin banisi Şihabəddin Yəhya Sührəvərdi (1154-1191) və onun İşraqilik fəlsəfi təlimi haqqında məsələlər araşdırılmışdır. İşraqilik təliminin daşıdığı mənanın işraq, nur-işıq mənasına gəldiyini xatırladan türkiyəli alim Şihabəddin Yəhya Sührəvərdinin böyük sufi mütəfəkkir Əbuhəfs Sührəvərdi (1145-1234) ilə eyni şəhərdən olmasını yazmışdır: “İran Azərbaycanında Marağa civarında Sührəvərddə doğulmuş və Anadolu Səlcuqiləri zamanında həyatını tamamilə Anadoluda keçirmişdir”. Türkiyəli alim Şihabəddin Yəhya Sührəvərdinin mənşəcə türk olmasının ehtimalının yüksək olduğunu bildirmişdir [7, 233].
Şihabəddin Yəhya Sührəvərdinin İşraqilik təlimi Nəsirəddin Tusiyə və fəlsəfi məktəbinin nümayəndələrinin təlimlərinə böyük təsir göstərmişdir. Hilmi Ziya Ülkən ensiklopedik alim Nəsirəddin Tusinin (1201-1274) müsbət elmlər və fəlsəfə sahəsində çox məhsuldar araşdırmalar aparmış böyük mütəfəkkir kimi təqdim etmişdir. Türkiyəli alim Nəsirəddin Tusinin “daha gənc yaşda insan zəkasının məşğul olduğu bilgi sahələrindən olduqca çoxunda dərinləşməyə başladığını” bildirərkən onun fəlsəfədə yeni bir cığır açmadığını, böyük məşşai filosoflarının yolu ilə getdiyini yazmışdır. N.Tusi “Nasir etikası” (“Əxlaqi Nasiri”) əsərində Aristotelin “Nikomaxın etikası” ilə Qəzalinin təsəvvüfün əxlaq görüşünü uzlaşdırmağa çalışdığını qeyd edərək, “İslam aləmində ilk dəfə sistemli əxlaq kitabı” yazdığını göstərmişdir. Nəsirəddin Tusi fars dilində yazdığı “İqtibasın əsası” əsərini Hilmi Ziya Ülkən “farsca və çox ətraflı təfsilatı ilə yazılmış ən böyük məntiq kitabı” kimi dəyərləndirmişdir [6, 131-132].
Hilmi Ziya Ülkənin yaradıcılığında dini-fəlsəfi təlimlər və onun nümayəndələri ilə əlaqədar məsələlərin də xüsusi yeri vardır. Sufiliyin yarandığı ilk çağlardan fəqirlik və zahidlik (guşənişinlik) cəhətləri ilə səciyyələndiyini yazan AMEA-nın müxbir üzvü Zakir Məmmədov bildirmişdir: “Buna görə də deyirdilər: “Zahid (asket) fəqirdir, fəqir sufidir...” Zahid maddi aləmə laqeydliyi ilə səciyyələnir: “Zahid nə dünya varına görə fərəhlənir, nə də məhrumiyyətə görə təəssüflənir”. Fəqirlik Allaha ehtiyac hissini ifadə edir: “Fəqirlik Haqdan savayı heç şeyə ehtiyac duymamaqdır”. Zühd və fəqirlik təsəvvüfün əsasını təşkil etsə də, “təsəvvüf” anlayışına tam tutumda daxil olmur, sufilər zühdün və fəqirliyin ancaq müəyyən cə¬hət¬lə¬ri¬¬ni götürürlər. Zahid və fəqir özünü fərdiləşdirir, tənhalaşdırırsa, sufi özü-özlüyündə deyil, Allahla mövcud olduğunu iddia edir” [1, 33-34].
Hilmi Ziya Ülkən “təsəvvüf sufilərin zühd həyatı ilə başlamışsa da, sonradan sistemləşdirən şəxslər tərəfindən bir fəlsəfə cığırı halına gətirilmişdir” fikrini irəli sürdükdən sonra bildirmişdir: “Bizi burada maraqlandıran “hal əhli” olan sufilər deyil, bir növ fəlsəfə olan təsəvvüfdür. Filosoflardan bir çoxunda təsəvvüf meyli olduğunu əvvəlcə görmüşdük. Fəqət onlar daima öz sistemləriylə təsəvvüfü ayırmışlar və mistik dünyagörüşünün hüdudu üzərində qalmışlar. İlk dəfə təsəvvüfü bir əxlaq yolu və fəlsəfi anlayışla uzlaşa biləcək bir dünyagörüşü kimi görən kəlamçı filosof Qəzalidir (1055-1111). Bütün cəhdi dinin formal şəkli yerinə daxildən yaşanmış halını qoymaqdır. “Sufilik Allaha yaxın olmaqdır” deyirdi. ... Ona görə, “Allaha ancaq arzulardan imtina etməklə çatmaq olar”” [6, 239].
Hilmi Ziya Ülkən təsəvvüf hərəkətinin başlıca üç mərkəzdə - Kufədə, Bəsrədə və Bağdadda yarandığını, buradan İslam dünyasına yayıldığını bildirmişdir. Mütəfəkkir bu mərkəzlərin daha sonra İslam istilasıyla Xorasana keçdiyini, ən böyük mütəsəvviflərin Türkistanda (Xorasanda) yetişdiyini, monqol istilasından sonra mistiklərin Qərbə və Anadoluya gəldiklərini yazmışdır [7, 92].
Hilmi Ziya Ülkənin böyük sufi filosof Mühyiddin Məhəmməd ibn Əli İbn Ərəbinin (1165-1240) fəlsəfi təlimindən də bəhs etmişdir. O, İbn Ərəbinin təliminin formalaşmasında Quranın, neo-platonizmin, peripatetizmin, işraqiliyin, ilk sufilərin və Həllac Mənsurun kəlamlarının başlıca qaynaqlar olduğunu, İslam aləmində yəhudi filosoflarından İbn Qabirol və İbn Məymunun da onun dünyagörüşünə təsir etdiyini bildirmişdir. Mütəfəkkir bu təsirləri göstərdikdən sonra yazmışdır: “Bu baxımdan Mühyiddin sisteminə mistik fəlsəfənin vücuda gətirdiyi ən geniş sinkretizm təcrübəsi deyə bilərik. Fəqət bu qədər geniş bir sintezi təmsil edən bu əsərə Plotin və Leybnitsdə olduğu kimi bir fəlsəfə deyil, ifadəsi fəlsəfi olan bir teosofiya kimi baxmaq daha doğru olar” [6, 243].
Hilmi Ziya Ülkən İbn Ərəbinin sistemini “fərqli fəlsəfi sistemlərin və dini cərəyanların dörd yol ayrıcı” kimi dəyərləndirmişdir. Türk mütəfəkkiri bu fikrini belə açıqlayır ki, Şihabəddin Sührəvərdinin işıq və qaranlıq nəzəriyyəsi onun sisteminin təməlini təşkil edir. “Məkkə fəthləri” əsərinin dördüncü cildində bir bölüm “onları qaranlıqlardan işığa çıxardıq” ayəsinin təhlilinə ayrılmışdır. Neoplatonizmdəki kimi, bir ilə çoxluğu uzlaşdırarkən İbn Ərəbi Platon və Aristotel fəlsəfələrini birər həqiqət mənzərəsi olaraq sisteminə daxil etmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, tədqiqatçıların əksəriyyəti İbn Ərəbinin panteist olduğunu bildirməklə yanaşı, onu panteizmi sistemə salan ilk filosof kimi də təqdim etmişlər. AMEA-nın müxbir üzvü Zakir Məmmədov tədqiqatlarında sufizmin panteist fəlsəfəsini İbn Ərəbidən hələ yarım əsrdən əvvəl, əsaslı surətdə, sistem halında ilk dəfə Azərbaycan filosofu Eynəlqüzat Miyanəcinin (1099-1131) işləyib hazırladığını göstərmişdir [2, 154; 1, 67].
Hilmi Ziya Ülkən “İbn Ərəbinin fəlsəfəsi bir panteizmdir. Fəqət bu kəlməni onda hər yerdə işlətdiyimiz mənada işlədə bilmərik. Çünki o təbiətlə Allahı bir saymaz. Plotin kimi aləmi sonsuz olan ila-hi imkanların meydana çıxışı (zühur) olaraq görür” müddəasını irəli sürdükdən sonra göstərir ki, İbn Ərəbi tam panteist deyildir. Filosof bu fikrini İbn Ərəbini Spinoza ilə müqayisə etməklə açıqlayır və Spinoza kimi onda Allahla aləmin eyni olmadığını yazır [6, 242-243].
Zakir Məmmədov İbn Ərəbinin panteizminin Spinozanın fəlsəfəsi ilə müqayisəsindən bəhs edərkən bildirir ki, əndəlüslü sufi mütəfəkkirin panteizmi öz məzmununa və ifadə üslubuna görə Kuzalı Nikolayın təliminə daha çox yaxındır. Belə ki, onlar Spinozadan (eləcə də Eynəlqüzatdan) fərqli olaraq, kreatsionizm mövqeyində durmuş və özlərinin panteist təlimlərini bu teoloji əsasda yaratmışlar [7, 160].
Hilmi Ziya Ülkən İbn Ərəbinin Allah ilə kainat haqqındakı fikirlərini araşdırarkən yazır: “Həqiqi varlıq yalnız sonsuz imkanlar sahəsi, batin və qeyb aləmi olan Allahın varlığından ibarətdir. Kainat onun zühuru və təcəllisidir. Bununla bütün görünən və düşünülən aləmlərin kökü olan gizli varlıq nə duyğularla, nə ağılla qavrana bilir. Kainat həqiqi varlığın keçici bir kölgəsidir” [6, 243].
Hilmi Ziya Ülkən Türk mütəfəkkiri Sədrəddin Konəvini (1210-1274) ustadı İbn Ərəbinin təliminə bağlı olduğunu, onun irsindən təsirləndiyini bildirmişdir. Konəvi ustadı kimi varlığın sonsuz bir gizlilik (qeyb-i mütləq) olduğunu, aləmlərin bu sonsuz gizlidən meydana çıxdığını göstərmişdir [6, 259].
Hilmi Ziya Ülkən İbn Ərəbinin fəlsəfəsinin mərkəzində kamil insan durduğunu bildirir. “Kamil insan” ifadəsinin ilk dəfə İbn Ərəbinin işlətməsi ilə əlaqədar məsələdə mübahisə olduğunu yazan Türkiyəli alim Şərq fəlsəfəsi tarixi ilə məşğul olanların bu barədə fikirlərini də qeyd etmişdir: Nikolson bu təbiri ilk dəfə işlədənin İbn Ərəbi olduğunu və Türk təsəvvüfünə onu daxil edənin də yenə İbn Ərəbi ilə birlikdə Mövlana olması qənaətindədir. Buna qarşı həmin ifadənin İbn Ərəbidən öncə mövcudluğunu iddia edənlər də vardır. Belə ki, bəziləri “kamil insan” fikrinin köklərini maniçilik cərəyanına aid mətnlərdə olduğunu bildirmişlər. Qurandakı “biz əmanəti yerlərə və göylərə göstərdik” və ya “insanı ən gözəl şəkildə yaratdıq” kimi ayələr kamil insan nəzəriyyəsinin İslami qaynaqlarıdır. Əbül Əla Afifi isə “kamil insan” fikrinin İbn Ərəbiyə “Saflıq qardaşları” risalələrindən keçdiyini, burada “insani fazil”in sonradan “kamil” halına keçdiyini, risalələrdəki bu fikrin köklərinin də şiələrdən gəldiyini iddia edirdi. Fəqət fazil insan və fazil şəhər sözləri risalələrdən öncə Farabiyə aiddir. Ayrıca fazil insan anlayışı ilə “Vəhdəti vücud” sisteminin təməl daşı olan kamil insan anlayışı arasında bağlantı qurmaq da çox çətindir. Həqiqətən bu məqama toxunan Luis Massinyon “kamil insan” fikrinin İbn Ərəbidə orijinal, tamamilə islam – sami məad görüşünə bağlı olduğunu, İran kökü ilə əlaqəsi olmadığını iddia edirdi. “Kamil insan” ifadəsi haqqında mülahizələri təqdim etdikdən son¬ra H.Z.Ülkən də bu məsələyə öz münasibətini bildirir: "İlk şiə qaynaqlarında belə bir fikrə rastlanmadığı halda, sonradan İbn Ərəbinin əsərləri ilə təmas edən şiə filosoflarının onun təsiri altında qaldıqları göründüyü üçün, biz də burada Massinyonun fikrinə qatılırıq" [6, 284-285].
Hilmi Ziya Ülkən İbn Ərəbinin fəlsəfəsinin bir çox başqa sufilərin təlimlərindən fərqləndirərək geniş bir metafizika kimi dəyərləndirmişdir. Alim İbn Ərəbini, Qurana, sufilərin təcrübələrinə, elmə, əxlaqa, hətta başqa müqəddəs kitablara müraciət edən bir metafizik kimi təqdim etmişdir: “İbn Ərəbinin fəlsəfəsi bütün problemləri Allah məsələsi ətrafında toplayan bir monizmdir, o dərəcədə ki, onda metafizika ayrılmaz bir halda əxlaq və siyasət fəlsəfəsiylə bir bütün təşkil edir”.
Hilmi Ziya Ülkən İbn Ərəbinin sistemini tamamlamaq üçün fəlsəfə, kəlam, fiqh, hədis, təsəvvüf, şeir və qeybi elmlərdən istifadə etdiyini, sisteminin genişliyi və fikirlərinin müxtəlifliyi baxımından Plotin və Leybnitslə müqayisə edilə biləcəyini yazmışdır.
İbn Ərəbinin tutduğu yol ilə Qərbdə Antroposofiya və Teosofiya adlarıyla tanınan dini-mistik təlimlər arasında böyük bir psixoloji yaxınlığın olduğunu göstərən Hilmi Ziya Ülkən hər ikisinin də əqli metodları aşaraq mistik intuisiya yolunu üstün tutduqlarını bildirir. İbn Ərəbidə ən yüksək dərəcə sevgi məqamıdır. Hər şeyin zühuru ilahi sevginin əsəridir. Sevgi varlığın mahiyyətidir. Məhəmmədin məqamı bütün insanların məqamlarından yüksəkdir. Zühur eşq ilə olduğu kimi vüsal da ilahi eşq ilədir. Fəqət Həllacda və Mövlanada olduğu kimi vüsal yolu sevgidən ibarət deyildir. Kamil insana yüksəlmək üçün bir çox yollar vardır. Bunlar öncə əqli yəqinlik, sonra vəcd, təsəvvüfi sevinc, intuisiya, hisslər aləmini qavramaq yollarıdır ki, hamısı ilə Allaha çatılır [6, 249].
İbn Ərəbinin fəlsəfəsini “əzəli an fəlsəfəsi” kimi dəyərləndirən Hilmi Ziya Ülkən yazır ki, bu görüşdə zaman, müddət və dəyişmənin yeri yoxdur. Çünki onlar aləmdə gördüyümüz aldadıcı kölgələrdən ibarətdir. Hadisələr zamanda qeyri-müəyyən bir gələcək olmadığı üçün öncədən görülməyəcək heç bir şey yoxdur. Hər an digər anın eynidir. Varlıq “əzəli bir hal”dadır. Hadisələrdə gördüyümüz dəyişmə görünüşdə meydana çıxan sirrin bu tək anından ibarətdir.
Hilmi Ziya Ülkənin yaradıcılığında Qəzali, İbn Ərəbi, Sədrəddin Konəvi, İmam Rəbbani və başqa görkəmli sufi mütəfəkkirlərin irsi, ümumiyyətlə, sufi-fəlsəfi məsələlər geniş şəkildə işıqlandırılmışdır.
Türkiyəli mütəfəkkirin yaradıcılığında fiqhlə əlaqədar məsələlər mühüm yer tutur. Hilmi Ziya Ülkən “İslami hüquq fəlsəfəsi fiqh elmi ilə başlar” fikrini təqdim edərkən “fiqh” sözünün əsl mənasının bilgi və elm demək olduğunu bildirmişdir. İmam Əzam ilk kəlam əsərini yazdığı zaman buna “Fiqh-i əkbər” demişdi. Beləcə, din və dünya haqqındakı bilgi kiçik bir təbir fərqi ilə ayrılırdı. Fəqət sonradan kəlam, fəlsəfə və təsəvvüf ayrıldıqdan sonra fiqh məfhumunun hüdudu daraldı və o yalnız şəriət, yəni dini qanunlara aid dəlillər və hökmlərin elmi mənasına gəlməyə başladı. Qanun hazırlayana şari və şəriətə aid yeni dəlillər və hökmlər tapan insana fəqih deyilirdi. Fəqih olmaq üçün əvvəlkini təqlid etməmək, mütləq heç olmazsa bir neçə məsələyə yeni cavablar vermək lazımdır [7, 62].
Hilmi Ziya Ülkən “fiqh”i termin baxımından Türkiyənin görkəmli ictimai xadimi Ziya Gökalpa (1876-1924) istinadən izah edir: fiqh - İslam dini hüququ, başlanğıclarını Quran və Sünnətdən (Peyğəmbər sözləri) almaqda, bunları zamanın ehtiyaclarına görə ictimai “ümmət” (Referendum) və “qiyası füqəha” (hüquqşünasların fikirləri) ilə tamamlayır. Bu dörd təməl fiqhə təkamülə əlverişli və mülayim bir xarakter verdiyi üçün onunla sosioloji hüquq görüşü arasında yaxınlıq vardır [8, 110].
Hilmi Ziya Ülkən fiqhin inkişafı prosesində müxtəlif məzmun daşıdığını göstərmişdir. Məsələn, ərəb adət və ənənəsi, İran ənənəsi, Oğuz törəsi kimi. Oğuz törəsi ilə fiqhin qarışması Türk hüquq sistemini yaratmışdı. Ellinistik fəlsəfənin təsiriylə vücuda gələn hüquq nəzəriyyələri fiqhin yanında, ondan müstəqil bir yer tutmuşdur.
Hilmi Ziya Ülkənə görə, fiqh tam bir sistemdir və kəlama istinad edər. Kəlamın sırf metafizik mahiyyətdəki prinsiplərinin cəmiyyət fəlsəfəsi halını alması deməkdir. Əslində fəqihlər böyük kəlam nəziyyələrindən birinə bağlıdırlar [7, 63].
Fiqhin əsası, qaynağı ilə əlaqədar məsələdən bəhs edən Hilmi Ziya Ülkən yazmışdır ki, fiqhin birinci qaynağı Kitab, yəni Qurandır. Fəqət bütün qaynaq bundan ibarət deyildir. Vəhy və ilham sahibi olan insanın sözləri və hərəkətləri də ikinci qaynaq sayılır. Çünki o hər an mütləqlə təmasda deməkdir. Peyğəmbərimizin sözləri, hərəkətləri, xülasə həyatı fiqhin ikinci qaynağıdır, bu da sünnətdir. Hüquqi və əxlaqi yaxın məsələsi bununla həll edilincə, indi əsl hüquqşünasın vəzifəsi başlayır. Hüquqi sistem kəlami sistemə, yəni sosial nizam metafizik nizama bağlanır və sosial nizam, yəni əlavənin prinsipləri metafizik nizam, yəni mütləqdən çıxarılır. Fəqət bunu çıxarmaq çox çətindir. Çünki ictimai nizam hər an şəkilən şəkilə girir, yeni ehtiyaclar meydana çıxır [7, 66].
“İslami elmin dirəyi fiqhdir. Kəlam onun prinsipidir. Təfsir, hədis, üsul-ü hədis onun vasitələridir” mülahizəsini təqdim edən mütəfəkkir bunu belə açıqlamışdır: İslami elm tamamilə sosial bir elmdir. Qayəsi camaat nizamını davam etdirməkdir; fiqh, yəni hüquq fəlsəfəsi bu camaat nizamının dirəyidir. Bütün digərləri ya ona hazırlıq təşkil edər, yaxud da onun şərtləridir [7, 66].
Mütəfəkkir fiqh sisteminin Roma hüququndan və Kantdan eyni dərəcədə ayrıldığını bildirərkən bunu belə açıqlamışdır: Roma hüququ obyektiv xarici haqlar qəbul edər və hərəkət nöqtəsi haqq məfhumudur. Kant isə yalnız mənşəyi mütləq olan bir vəzifə prinsipini qəbul edir. Kantın hüquq nəzəriyyəsi əxlaqının bir fəslidir. Fiqh sistemi qarşılıqlı vəzifələr və haqqlar sistemidir. Hər haqq bir vəzifəni, hər vəzifə bir haqqı lazımlı edir. Bu adətən bu günkü dilə çevrilirsə, fərdlə cəmiyyət arasındakı bir qarşılıklığı qəbul etmək deməkdir. Bununla birlikdə əsl olan vəzifədir. Fəqət bu dərhal yenə həmin prin-sip nəticəsi olaraq vəzifənin görülə bilməsi üçün lazım gələn hürriyyət şəklini almışdır.
Hilmi Ziya Ülkən fiqh fəlsəfəsini Ziya Gökalpın fikri ilə müqayisə edir: Fiqh fəlsəfəsi Ziya Gökalp kimi “Gözlərimi qaparam, vəzifəmi görərəm” deməz, vəzifəni icra etmək üçün gözlərin açıq olması lazımdır [7, 72].
Beləliklə, müsəlman hüququnun əsaslarını (üsul əl-fıqh) təşkil edən Quran, sünnə, icma və qiyas haqqında məsələlərə tarixilik prinsipindən yanaşan H.Z.Ülkən Hənəfilik, Malikilik, Şafiilik, Hənbəlilik kimi daha çox məşhur olan sünni hüquq məktəblərindən bəhs etmişdir.
Hilmi Ziya Ülkənin yaradıcılığında kəlam məsələləri xüsusilə hərtərəfli işıqlandırılmışdır. Alim Quranın mətnindən bütün fəlsəfi ehkamlar sisteminin çıxarmağın qeyri-mümkünlüyünü bildirərkən qeyd etmişdir: Ən mühüm dini məfhumlardan biz yalnız ümumi təəssüratlar alırıq və təfərrüatda onlar bəzən bir-birini pozurdular. Bu məfhumları açıqlayan, onlara fəlsəfi bir məna verən, ziddiyyətləri təfsir və izah edən, xülasə İslam doktrinası tam bir doqmatik sistem halına gətirən kəlamçılar oldu. Qurandakı ziddiyyətləri həll etmək arzusu hələ ilk zamanlarda başlamışdı. Mədəni (Mədinədə nazil olan ayə) bir ayədə: “Kitabın əsasını təşkil edən mətn ayələr vardır. Bir qismi isə qeyri-müəyyəndir. Qəlbləri fəsadla dolu olanlar bu mübhəm olanlara meyl edərlər, ortalığı qarışdırmaq istərlər və onu izaha çılışırlar. Fəqət Allahdan başqa kimsə, onların mənasını bilməz və imanı sağlam olanlar biz ola inanırıq deyərlər. Hər şey Allahdan gəlir” deyir [7, 29].
Hilmi Ziya Ülkənin fikrincə, kəlama görə bütün problemlərin mərkəzini Allah məsələsi təşkil edirdi. Klassik fəlsəfənin əksinə olmaqla digər məsələlər onun ətrafında və ona tabe olaraq formalaşırdı. Kəlamda sistemin təməlini təşkil edən Allah problemi, fəlsəfədə ya bütün sistemin son mərhələsi, yaxud bilginin meyarıdır. Aralarındakı bu əsaslı fərqə baxmayaraq kə¬lam sistemləri fəlsəfələrə başçılıq vəzifəsini görən bir çox hal surətləri tapmışlar. Belə ki, onların meydana çıxardıqları problemlər fəlsəfə sistemləri içərisində başqa formalarda davam etmişdir. Kəlamda ilk öncə düşünülən vacib və imkan məsələsidir. Bu məsələ orta əsr fəlsəfəsində də davam etmiş və müasir fəlsəfədə zərurət və təsadüf məsələsi şəkilini almışdır, bundan sonra kəlamda irəli sürülən mahiyyət və varlıq məsələsidir. Çox əsaslı münaqişələrin mehvəri olan bir çox sistemlər arasındakı ayrılıqlara səbəb olan bu məsələ də İslam kəlamçılarını məşğul etmişdir. Ondan sonra substansiya və aksidensiya məsələsi, nəhayət materiya, ruh və Allah məsələsi kəlam sistemlərini məşğul edən böyük məsələlərdir [7, 45].
Hilmi Ziya Ülkən qədərilik, cəbərilik, sifatilik, mütəzililik kimi sxolastik, kəlam məsələlərini işıqlandırmışdır. Bu cərəyan içində ilk təlim qədərilikdir, Məbəd ibn Xalid Cühəni tərəfindən sistemləşdi-rildi. Ona görə, insanlar hərəkətlərində tamamilə azaddırlar. Hərəkətləri heç bir təbii və ya ilahi məcburiyyət ilə görməzlər, bütün hərəkətlərinə görə də bunun üçün məsuliyyət daşıyırlar. Cəza və mükafat insanların bilərək və istəyərək seçdikləri yaxşı və ya pis hərəkətlərə görə təyin edilir. Tanrı yaxşı və pis olan yol¬ları göstərmiş və seçmələri üçün onlara azadlıq vermişdir. Köklərini Quranın Məkkə ayələrindən alan bu cərəyan İslamda müdhiş bir reaksiya doğurdu. Qədərilik geniş mənası ilə Tanrının mütləq qüdrətinə şübhə yaradaraq və İslamiyyətin əsaslarını sarsıdacaqdı [7, 32].
Mütəfəkkir cəbərilik və sifatilik təlimlərini ümumi şəkildə belə açıqlayır: Cəbərilik təlimi ilk dəfə Cəhm ibn Səfvan tərəfindən sistemləşdirilmiş, bu təlimdə insanlar mütləq olaraq hürriyyət və iradədən məhrumdurlar. Bütün hərəkətlər öncədən Tanrı tərəfindən yaradılmışdır. Yaxşılıq və pislik hər şey ona aiddir. Cəbərilik təliminə qarşı mötədil olaraq Sifatilik təlimi vücuda gəldi. Bunlara görə Tanrının sifətləri (atributları), yəni ağlı, iradəsi, qüdrəti və b. vardır. Fəqət insanların hürriyyəti yoxdur. Yalnız Tanrı müqəddər və kor bir qüvvə halında deyil, ancaq şüurlu, iradəli və nizamlayıcı külli bir qüdrət halında insanların yaxşılığını və pisliyini təyin edir. Onları yaxşı və ya pis yola sövq edərkən bütün bu hərəkətlərində öz şüur və iradəsini işlədilir [7, 33]. Həqiqi mənası ilə ilk mütəkəllimlərin mütəzili olduqlarını yazan Hilmi Ziya Ülkən bunun termin kimi i’tizaldan (ayrılmaqdan) ayrılanlar mənasına gəldiyini göstərmişdir. Rəvayətə görə bu təlimi yaradan Vasil ibn Əta əvvəllər Əbu Musa əl-Əşərinin tələbəsi ikən sonradan cüzi iradə məsələsinə görə aralarında çıxan ixtilaflardan bəzi yoldaşlarıyla bərabər ayrılmış və əhli sünnə yolunu tutan təlim tərəfindən onlara bu ad verilmişdir [7, 35].
Mütəzililik IX əsrin sonlarından etibarən hakim dairələr tərəfindən bidət elan edilərək öz yerini tədricən ortodoksal islam sxolastikasına - əşəriliyə tərk etmişdir. Əbülhəsən Əşəri (837-935) və onun ardıcılları da məntiq və fəlsəfə istilahlarını işlədirdilər. Bununla belə, onlar Allahın sifətlərinin (atributlarının) əzəliliyini təsdiqləsələr də sifatilər kimi ilahiyə insan surətini isnad vermirdilər [1, 37-38].
Hilmi Ziya Ülkən mütəzililik və əşərilik təlimləri arasında fərqləri göstərmişdir: Mütəzililər nə qədər filosof olsalar da, fəlsəfələri kəlamın hakim bir neçə məsələsi ətrafında idi. Halbuki əşərilər fəlsəfənin bütün məsələlərinə təmas etdilər. Allah problemini həll edə bilmək üçün varlıq və bilgi problemlərinə öz metodlarına uyğun cavab verdilər. Filosoflara görə, bir görən nəfs bir də görülən materiya vardır. Bu mahiyyət və ya mahiyyətlər gerçək küllidirlər, yəni İslam filosofları Platonla Aristoteli birləşdirirlər. Əşəri fəlsəfəsi öncə bir iman fəlsəfəsi halında başlamışkən, sonradan ağlı irəlidə zəngin bir üfüq halında görmüş və metafizikaya büsbütün buraxmamışdır. Fəlsəfəyə uzun müddət hücum etdikdən sonra, nəhayət onun dəlillərini alaraq rasional bir kəlam yaratmağa təşəbbüs etmişdir. Bu artıq mütəzilizmin ibtidai rasionalizmi deyil, fəqət İslam elmi və fəlsəfəsinin inkişaf çağında onun bütün əsərlərindən istifadə edən sistemli fəlsəfi kəlam cərəyanıdır [7, 40].
Türkiyəli alim Qəzalidən sonra rasional kəlam cərəyanını açanlar Fəxrəddin Razi, Amidi, Nəsirəddin Beyzavi olduğunu bildirmişdir. İlk əşərilərlə bunlar arasında fəlsəfi təfəkkür baxımından körpü vəzifəsini görən Qəzalidir.
Matrudilik təlimini Əşərilik təlimi ilə müqayisəli şəkildə araşdıran mütəfəkkir Əşəriliyin Bağdadda yaranaraq İran içərisində yayıldığı kimi Matrudiliyin də uzun bir müddət sonra Səmərqənddə yaranan və Türkistanda inkişaf edən bir kəlam cərəyanı kimi göstərmişdir. Hilmi Ziya Ülkən fikrini davam etdirərək yazırdı ki, Əşərilik və Matrudilik təlimləri əsrlərlə bu məmləkətlərdə bir-birləriylə rəqabət etmişdilər. Matrudiliyin banisi Əbumənsur Məhəmməd Maturidi Səmərqəndi (852-944) Əbu Bəkr Süleyman kimi tanınmış türk aliminin tələbəsi olmuşdur. Maturidinin tələbələri arasında Müiniddin Nəsəfi kimi böyük alim də vardır. Maturidilik Əşəriliyi mötədilliyə aparır, rasionallaşdırır. Əsas məsələlərdə aralarında böyük fərqlər yoxdur. Maturidilər Allaha inamın vəzifəsinin ilahi əmrlə yarandığını, fəqət bunun da yenə ağılla dərk etmələrini demişlər. Bununla ağıl Alla¬ha imanın mənbəyi deyil, alətidir. Bu misal doqmatik kəlam mədrəsələri arasındakı fərqlərin dərin olmadığını göstərir. Maturidilər arasında əşərilərdə kimi böyük mütəfəkkirlər yetişməmişdi [7, 44].
Allahın atributlarının, əsasən Quranın qədim, yaxud yaradılmış olması məsələsi ilə əlaqədar türkiyəli alim Quranın Allahın əsəri olmaq etibarilə onun tərəfindən yaradıldığını, Allahın kəlamı olmasına nəzərən kəlamının da Allah kimi qədimliyini bildirmişdir. Mütəzililər Quranın yaradılmış olduğunu qəbul edirdilər.
Hilmi Ziya Ülkənin yaradıcılığında müsəlman sxolastikası, kəlam məsələləri geniş şəkildə göstərilmiş, Qədərilik, Cəbərilik, Sifatilik, Mütəzililik, Əşərilik, Matrudilik təlimləri haqqında araşdırma aparılmışdır. Mütəfəkkir sxolastların, kəlamçıların filosoflarla ideya mübarizəsini ətraflı olaraq işıqlandırmışdır. Bu mənada Hilmi Ziya Ülkən Əbuhamid Qəzalinin Farabinin, İbn Sinanın və onların ardıcıllarının fəlsəfi fikirlərini ortodoksal islam mövqeyindən yanaşaraq tənqid etdiyini yazmışdır. İslam kəlamçılarının, sxolastlarının, xüsusilə Qəzalinin fəlsəfi görüşləri Qərb düşüncəsinə təsir etmişdir.
Orta əsr Şərq fəlsəfəsi tarixində böyük ərəb filosofu, sosioloqu, tarixçi Əbu Zeyd Əbdürrəhman ibn Məhəmməd İbn Xəldunun (1332-1406) özünəməxsus xüsusi yeri vardır. XV əsrin əvvəlinə qədər şimali Afrikada yaşayan İbn Xəldun tarixçi olduğu qədər sosiologiyanın lideri və ilk tarix filosofudur. Hilmi Ziya Ülkənin fikrincə, müasir fikrə Şərqdən gələn başlıca təsirlərdən biri olaraq da yenə onun tarix fəlsəfəsini göstərə bilərik. İbn Xəldun bir çox cəhətdən orta çağ zehniyyətini aşmış və müasir zehniyyətə nüfuz etmişdir. Buna görə qərblilərin diqqətini öz üzərinə çəkmiş, haqqında bir çox tədqiqatlar aparılmış, bəzi sosioloqlar İbn Xəldunun sosiologiyanın qabaqcılı və fəlsəfə tarixinin banisi hesab edirdilər [7, 253].
Hilmi Ziya Ülkənin yaradıcılığında fiqh - müsəlman hüququ ilə əlaqədar mülahizələr, Qədərilik, Cəbərilik, Sifatilik, Mütəzililik, Əşərilik, Matrudilik kimi müsəlman sxolastik cərəyanlar haqqında fikirlər öz əksini tapmışdır. İslam kəlamçılarının, xüsusilə Qəzalinin peripatetizmə qarşı mübarizəsi və İbn Rüşdün ona münasibəti və başqa bu kimi məsələlər də türkiyəli alimin əsərlərində göstərilmişdir.
Ümumiyyətlə, Hilmi Ziya Ülkənin Şərq filosoflarının və mütəfəkkirlərinin irsini araşdırmaq yolundakı parlaq fəaliyyəti Şərq fəlsəfəsi tarixini öyrənmək baxımından əvəzsizdir. Burada mütəfəkkirin Şərq fəlsəfəsi tarixşünaslığının əsasını qoyanlardan olması bilinir.
Prof. Dr. Hacı Duran alimin fəlsəfə tarixindəki xidmətini yüksək dəyərləndirmişdir: “Hilmi Ziya Ülkən, müasirləşmə prosesində, qərb elmlərini və fəlsəfələrini, klassik dövr müsəlman filosofları kimi heç bir təəccübə və ya kompleksə qapılmadan araşdıran və izah edən müsəlman bir filosofdur” [4, 121].
Beləliklə, Hilmi Ziya Ülkənin əsərlərində orta əsr Şərq fəlsəfəsi tarixi məsələləri mühüm yer tutur, elmi və dini fəlsəfi təlimlər özünəməxsus və hərtərəfli şəkildə işıqlandırılmışdır.
ƏDƏBİYYAT
1. Məmmədov Zakir. Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi. Bakı, 1994
2. Məmmədov Zakir. Azərbaycanda XI-XIII əsrlərdə fəlsəfi fikir. Bakı, 1978
3. Məmmədov Zakir. Renessans fəlsəfəsi və averroizm. "Günay" qəzeti, 14 fevral 1999-cu il
4. Duran Hacı. Modern Çağda Klasik Bir İslam Düşünürü: Hilmi Ziya Ülken. İslam Düşüncesi ve Sosyolojisi. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür Daire Başkanlığı Kültürel Etkinlikler Müdürlüğü, 2018. səh. 121-128
5. Kaynardağ Arslan. İslam Düşüncesi Tarihi ve Hilmi Ziya Ülken. H.Z.Ülken. İslam Felsefesi Kaynakları ve Etkileri. İstanbul, 1998
6. Ülken Hilmi Ziya. İslam Felsefesi Kaynakları ve Tesirleri. Ankara, 1967
7. Ülken Hilmi Ziya. İslam Düşüncesi. IV. Baskı. İstanbul, 2005
8. Ülken Hilmi Ziya. Sosyoloji sözlüğü. İstanbul, Milli Eğitim Basımevi, 1969
9. Ülken Hilmi Ziya. Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü. İstanbul, 1935
РЕЗЮМЕ
Айтек Закир гызы Мамедова
Хильми Зийа Улькен об истории средневековой восточной философии
В работах известного мыслителя Турции Хильми Зийа Улькена (1901-1974), посвященных истории философии, широко освещается история средневековой восточной философии. Важное место в трудах ученого заняли вопросы восточного перипатетизма, ишрагизма, суфизма, фикха, калама и других учений, а также сведения о представителях этих учений. Мыслитель всесторонне исследовал наследие средневековых Восточных философов, известных деятелей перипатетизма - Кинди, Фараби, Ибн Сины, Абулхасан Бахманйара и других, также изложил учения представителей перипатетизма в Андалусии - Ибн Бадджи и Ибн Рушда. Турецкий ученый рассказал о великом азербайджанском философе Шихабаддине Йахйа Сухраварди, который является основателем философского учения Ишрагизма. В творчестве Хильми Зийа Улькена всесторонне проанализировано наследие Газали, Ибн Араби, Имама Раббани, Садраддина Конави и других выдающихся мыслителей, и, в целом, суфийско-философские проблемы.
SUMMARY
Aytek Zakir qizi Mammadova
Hilmi Ziya Ulken about the history of medieval eastern philosophy
In the works of the Turkey`s well-known thinker Hilmi Ziya Ulken (1901-1974), was devoted to the history of philosophy, the history of medieval eastern philosophy are widely covered. An important place in the works of the scientist was took place with matters of eastern peripatetism, ishragism, Sufism, fiqh, kalam and other teachings, as well as notes about representatives of these teachings. The thinker comprehensively studied the medieval Oriental philosophers, famous figures of peripatetism such as Kindi, Farabi, Ibn Sina, Abul-Hasan Bahmanyar and others, also presented the teachings of peripatetic representatives in Andalusia – Avempace (Ibn Bajja) and Averroes (Ibn Rushd). H.Z.Ulken talked about great Azerbaijani philosopher Shahab al-Din Yahya Suhrawardi, who is the founder of the philosophical doctrine of Ishrahism. In the works of Hilmi Ziya Ulken are comprehensively analyzed the heritage of Ghazali, Ibn Arabi, Imam Rabbani, Sadraddin Konavi and other outstanding thinkers and Sufi-philosophical problems.
AMEA Xəbərləri. İctimai elmlər seriyası. № 4, 2018. səh. 116-126